Wikipedia:Bō̤-ciéng hō̤ ùng
Chăng-kō̤ Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Háng-cê gì bēng-buōng. / 參考閩東語漢字其版本。
| Diŏh „Bō̤-ciéng hō̤ ùng“ cŭ-uái liĕk chók lì gì ùng-ciŏng dŭ siā mò̤ ngài, â̤ dé̤ṳng nṳ̄ kó̤ tĕ̤k siŏh tĕ̤k.
Gĭng-dáng ī-gĭng ô 10 piĕng „Bō̤-céng hō̤ ùng“. | |||
| |||
 Dièu-siēng Buáng-dō̤ gô-dā̤ hô̤ lā̤ „Gŏ̤-là̤“, „Dièu-siēng“, sê Dĕ̤ng-ā gì siŏh ciáh buáng-dō̤, gà̤-dēng ô 2 ciáh guók-gă: Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gâe̤ng Dâi-hàng Mìng-guók, ciō-iéu mìng-cŭk dŭ sê Dièu-siēng-cŭk, gōng Dièu-siēng-ngṳ̄ (iâ hô̤ lā̤ Hàng-guók-ngṳ̄). Ciā guók-gă gì lĭk-sṳ̄ cĭng dòng. Gĭng-dáng kō̤-gū hŏk-gă gì ngiēng-géu huák-hiêng, gūi sé-uâng nièng ī-sèng cêu ô nè̤ng diŏh hŭ-uái dêu lāu. Áng Dièu-siēng sìng-uâ diē-sié gì gōng-huák, hṳ̀ng gâe̤ng sìng gì cṳ̆-niòng-giāng giék-huŏng, săng giâ Tàng-gŭng, ciā Tàng-gŭng cêu sê gĭng-dáng Dièu-siēng mìng-cŭk gì sṳ̄-cū. Gáu muōi-lāu Tàng-gŭng gióng-lĭk Gū Dièu-siēng, cuòi sê Dièu-siēng gì kăi guók. Găk gĭng-dáng Báe̤k-hàng gì Bìng-iōng ô Tàng-gŭng gì muó, hô̤ lā̤ „Tàng-gŭng Lìng“. Bók-guó cuòi sê ng-sê Tàng-gŭng cĭng gì muó, hiêng-câi nè̤ng gó gōng mâ̤ chĭng-chū, ĭng-ôi Báe̤k-hàng céng-hū ng-niông kō̤-gū ìng-uòng giàng diē kó̤ diêu-că. Iù 1 sié-gī kăi-sṳ̄, Dièu-siēng Buáng-dō̤ gà̤-dēng ô Gŏ̤-guó-là̤, Báik-cá̤, Sĭng-lò̤ 3 bĭh guók-gă. Cī ciáh sì-dâi ké̤ṳk Hàng-guók sṳ̄-hŏk-gái hô̤ lā̤ „Săng-guók Sì-dâi“. Săng-guók dâi-dŏng Gŏ̤-guó-là̤ có̤i giòng-duâi, Sùi Iòng-dá̤ gâe̤ng Dòng Tái-cŭng cê-gă dái gūi sĕk uâng gì buô-dôi kó̤ páh, dŭ ké̤ṳk ĭ páh suŏ kó̤. Bók-guó Gŏ̤-guó-là̤ iâ nguòng-ké-dâi-siŏng, diŏh 668 nièng ké̤ṳk Sĭng-lò̤ miĕk lâi. Gó ô siŏh ciáh guók-gă Báik-cá̤, ī-gĭng găk 660 nièng ké̤ṳk Sĭng-lò̤ miĕk lâi, Tūng-ék Sĭng-lò̤ Uòng-dièu cêu ciŏng-uâng sāng-sĕng lāu. >>Sié lŏ̤h tĕ̤k... |
.jpg) Hĭ-Pŏ̤ Ciéng-cĕng sê téng sèng 499 nièng gáu sèng 448 nièng huák-sĕng diŏh ô sâ̤ Gū Hĭ-lé-nà̤ siàng-băng gâe̤ng Pŏ̤-sṳ̆ Dá̤-guók cĭ-găng gì siŏh hiê-liĕk ciéng-cĕng. Lièng-mèng gì Hĭ-lé-nà̤-nè̤ng sìng-gŭng páh iàng lāu Pŏ̤-sṳ̆-nè̤ng gì ĭk-chĭng. Ng-sê sū-iū Hĭ-lé-nà̤-nè̤ng dŭ gâe̤ng Pŏ̤-sṳ̆ kŭi ciéng: ô siŏh piĕ dŭ sê bō̤-tì dṳ̆ng-lĭk, dĕk-biék sê dŏng Pŏ̤-sṳ̆ dâi-gŭng lì gáu Hĭ-lé-nà̤ sèng-âu, gó ô siŏh piĕ Hĭ-lé-nà̤-nè̤ng gâe̤ng Pŏ̤-sṳ̆ lièng-mèng. Gū Hĭ-lé-nà̤ lĭk-sṳ̄-hŏk-gă Herodotus ô gŏng-gé̤ṳ ciā dà̤-cài piĕng-siā siŏh buô ūi-dâi gì lĭk-sṳ̄ cáuk-pīng «Lĭk-sṳ̄». Dŏng-sì, Hĭ-lé-nà̤ sĭk-hèng siàng-băng tā̤-cié. Ô sâ̤ siàng-băng dài-dŏng, Ngā-diēng gì mìng-cuō cié-dô gâe̤ng Sparta gì cĭk-tā̤-huá, gŭng-sê̤ṳ-huá cié-dô có̤i ô dô̤i-biēu-séng. Gâe̤ng Hĭ-lé-nà̤ mâ̤ siŏh-iông, Pŏ̤-sṳ̆ sê siŏh ciáh duâi dá̤-guók, mò̤-dìng-mò̤-hiók găk lā̤ kuóng-diŏng. Pŏ̤-sṳ̆ găk Cyrus Dâi-dá̤ sì-dâi kăi-sṳ̄ cĭng-hŭk gì-tă Ā-ciŭ, Hĭ-ciŭ gì mìng-cŭk, siĕng-hâiu cĭng-hŭk Lydia, Bă-bī-lùng gâe̤ng Ăi-gĭk. Găk Darius sì-dâi, Pŏ̤-sṳ̆ siàng có̤ dŏng-sì sié-gái dék giòng-duâi gì guók-gă. >>Sié lŏ̤h tĕ̤k... |
||
 Kuóh-dà̤, iâ hô̤ lā̤ Kuóh-dà̤-giāng, Lièng-gă Sùng-mìng hĕ̤k-ciā Hók-ciŭ Dáng-mìng, sê sĕng-uăk diŏh Mìng-gĕ̤ng siông gâe̤ng Hók-ciŭ hāi-gièng gì siŏh ciáh mìng-hiê, sṳ̆k dáng-mìng gì siŏh cṳ̄ng. "Kuóh-dà̤" ciā sṳ̀ sê lṳ̆k-dê gà̤-dēng gì Háng-nè̤ng dó̤i ĭ-gáuk-nè̤ng gì miĕk-chĭng. Áng diòng-tūng lì gōng, kuóh-dà̤ siŏh-sié-nè̤ng dâi-dŏng duâi buô-hóng gì sì-găng dŭ dêu diŏh sùng gà̤-dēng, lṳ̆k-dê siông gì Háng-nè̤ng káng mâ̤ kī ĭ-gáuk-nè̤ng. Bók-guó gĭng-dáng, kuóh-dà̤ gĭ-buōng ī-gĭng siông-âng diâng-gṳ̆ lāu. Dṳ̀-kó̤ Hók-ciŭ gì kuóh-dà̤, dáng-mìng găk Dṳ̆ng-guók bĕk-dó̤i iâ ô hŭng-buó, chiông Mìng-nàng, Guōng-dĕ̤ng hī siŏh dái dŭ ô. Gô-dā̤ kuóh-dà̤ kō̤-nèng gó ô gô-dā̤ Mìng-uŏk-nè̤ng sĭng-tā̤ gì dĕk-cĭng, bók-guó hiêng-câi ī-gĭng gâe̤ng Háng-nè̤ng mò̤ sié-nó̤h kṳ̆-biék lāu. Gū-dâi cṳ̆ diē-sié ciŏng kuóh-dà̤ hô̤ lā̤ iù-tīng-cṳ̄, ciā miàng-cê diŏh «Báe̤k-sṳ̄» gâe̤ng «Săng-săng-cé» diē-sié dŭ ô chók-hiêng guó, sê dó̤i Dṳ̆ng-guók dĕ̤ng-nàng hāi gièng sĕng-uăk gì dáng-mìng gì tūng-chĭng. Dòng-dièu gâe̤ng Sóng-dièu gì sèng-âu ék-buăng gó̤ ĭ-gáuk-nè̤ng hô̤ lā̤ băh-cūi-lòng, băh-cūi-siĕng hĕ̤k-ciā băh-cūi-ìng, cī gūi ciáh miàng-cê diŏh «Săng-săng-cé» diē-sié dŭ ô gōng gáu. Dáng ciā cê sê cī nàng-huŏng gì ì-ìng, ciā chĭng-hŭ diŏh Sùi-dièu gì sèng-âu kăi-sṳ̄ chók-hiêng, gáu Nàng-sóng ī-hâiu ciáh kăi-sṳ̄ puō-biéng kĕk cuòi lì gó̤ cī siŏh dêng diŏh hāi-gièng sĕng-uăk gì nè̤ng. >>Sié lŏ̤h tĕ̤k... |
 Mìng-kiŏk, iâ hô̤ lā̤ Hók-ciŭ-hié, sê Hók-ciŭ dĕk-sáik gì siŏh cṳ̄ng kiŏk cṳ̄ng, sāi Hók-ciŭ-uâ chióng, Hók-ciŭ-uâ niêng-băh. Găk Dòng-dièu gì sèng-âu, Hók-ciŭ cêu ô „gŏ̤-ū báik-hié“ gì iēng-chók kó̤ lāu. Nàng-sóng sèng-âu nàng-hié dâi-dŏng gì «Diŏng-hiĕk Câung-ngòng», cêu sê kĕk Hók-ciŭ báh-sáng gì „Hók-ciŭ-gŏ̤“ gâe̤ng „Hók-chiăng-gŏ̤“ lì có̤ kuóh-bà̤ gì. Mìng-dièu Uâng-lĭk 37 nièng (1609 nièng), Hók-ciŭ chók-sĭng gì guăng-nguòng Cò̤ Hŏk-cuòng ké̤ṳk huòng-dá̤ dṳ̆k diōng chió. Ĭ diŏh Hùng-dòng cū-chió cū-cék hié-băng, chiāng ṳ̀-sê̤ṳ kó̤ hŭ-uái tiăng kiŏk. Ĭ cĭng-tŭng ĭng-lŭk, cháung-cáuk chók lì siŏh cṳ̄ng sék-hăk sāi Hók-ciŭ-uâ chióng gì kiŏng, bék-nè̤ng dŭ giéng-gáe̤k ciā kiŏng mâ̤ ngài, gó̤ cuòi hô̤ lā̤ „ṳ̀-lìng-băng“. Muāng-chĭng diē guăng ī-hâiu, Cò̤ Hŏk-cuòng cê̤ṳ-sák, ciā kiŏng cêu mâng-mâng mò̤ nè̤ng chióng kó̤ lāu. Dùng-sì bô ô Gŏng-să̤ gì ĭk-iòng-kiŏng diòng gáu Hók-ciŭ lì. Ciā hié-băng siŏh-chék-ché̤ṳ biék-biék-dâe̤ng kó̤ iēng-chók, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „gĕ̤ng-hù-băng“. Ciā „gĕ̤ng-hù-băng“ chióng-hié ciòng sāi „tū-guăng-uâ“(guăng-uâ gì cê sāi Hók-ciŭ-uâ gì ĭng lì tĕ̤k), sèng-dài chióng, âu-dài bŏng-kiŏng, lò̤-gū kuāng-kuāng-giéu, tiăng lā̤ iā nâu-iĕk, báh-sáng dŭ cêng-kó̤ hī-huăng. Dáng-sê ciā „tū-guăng-uâ“ diŏh báh-sáng dâi-dŏng mò̤ niŏh-uâi nè̤ng tiăng â̤ huòi-é, ô nè̤ng cêu dò̤ lā̤ sāi Bàng-uâ (Hók-ciŭ-uâ) lì chióng-báh, „bàng-gōng-hié“ cêu ciŏng-uâng săng-sēng kó̤ lāu. >>Sié lŏ̤h tĕ̤k... |
||
 Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh sū gŭng-lĭk dâi-hŏk, gāng-chĭng Báe̤k-dâi, ôi-ché̤ṳ diŏh Báe̤k-gĭng Hāi-diêng-kṳ̆. Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk cháung-gióng ṳ̀ 1898 nièng, sê Dṳ̆ng-guók gê̤ṳng-dâi dâ̤ ék sū guók-lĭk dâi-hŏk. Báe̤k-dâi sê Dṳ̆ng-guók Sĭng-ùng-huá Ông-dông gâe̤ng Ngū-sé Ông-dông gì huák-nguòng-dê, iā sê iā sâ̤ sṳ̆-dièu diŏh Dṳ̆ng-guók dék ká̤ gì duòng-bó̤ dê. Ĭ iâ sê Dṳ̆ng-guók dê̤ṳng-iéu gì ngiēng-géu hìng dâi-hŏk, ké̤ṳk nè̤ng nêng-ùi sê Dṳ̆ng-guók dék hō̤ gì dâi-hŏk cĭ-ék, ô iā gèng gì hŏk-sŭk sĭng-ngê̤ṳ. Báe̤k-dâi mŭk-sèng ô 5 ciáh hŏk-buô, 41 ciáh iêng-hiê, 216 ciáh ngièng-géu-sū (hĕ̤k ngièng-géu dṳ̆ng-sĭng), 16 ciáh Guók-gă Dê̤ṳng-diēng Sĭk-ngiêng-sék, 20 ciáh hô-sṳ̆k gâe̤ng gáu-hŏk ĭ-iêng. Ĭ ô 101 ciáh buōng-kuŏ cuŏng-ngiĕk, 4 ciáh dâ̤ nê hŏk-sê̤ṳ hŏk-ôi cuŏng-ngiĕk, 244 ciáh suŏk-sê̤ṳ cuŏng-ngiĕk, 201 ciáh báuk-sê̤ṳ cuŏng-ngiĕk, 81 ciáh cuòng-guók dê̤ṳng-diēng hŏk-kuŏ, 35 ciáh báuk-sê̤ṳ-hâiu kuŏ-ngièng làu-dông-câng, 1428 ciáh gáu-sêu (gì-dṳ̆ng báuk-sê̤ṳ-sĕng dō̤-sṳ̆ 1227 ciáh), 1848 ciáh hó-gáu-sêu, gì-dṳ̆ng Dṳ̆ng-guók Kuŏ-hŏk-iêng Iêng-sê̤ṳ 52 ciáh, Dṳ̆ng-guók Gĕ̤ng-tiàng-iêng Iêng-sê̤ṳ 7 ciáh, Dâ̤-săng-sié-gái Kuŏ-hŏk-iêng Iêng-sê̤ṳ 14 ciáh, 973 Hâung-mŭk siū-sĭk kuŏ-hŏk-gă 14 ciáh, Diòng-gĕ̤ng Hŏk-ciā 95 ciáh. Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk gì Iêng-sê̤ṳ, 973 Hâung-mŭk siū-sĭk kuŏ-hŏk-gă, Diòng-gĕ̤ng Hŏk-ciā, Guók-gă Dê̤ṳng-diēng Hŏk-kuŏ ī-gék Guók-gă Dê̤ṳng-diēng Sĭk-ngiêng-sék gì só-liông dŭ sê cuòng-guók gō̤-hâu diē-sié dék sâ̤ gì. >>Sié lŏ̤h tĕ̤k... |
 Bàng-uâ-cê sê ciŏng-muòng dò̤ lā̤ siā Hók-ciŭ-uâ gì siŏh-cṳ̄ng Lò̤-mā-cê. Ĭ dŭ-liāng ô 17 bĭh cê-mō̤, hók-hăk cê-mō̤ gâe̤ng dĕk-sṳ̀ cê-mō̤ nâ gă diē kó̤ ô 23 bĭh. Bàng-uâ-cê lêng-nguôi gó ô 5 bĭh hù-hô̤ dò̤ lā̤ biĕu-cé̤ṳ sĭng-diêu, 1 bĭh lièng-cê hù-hô̤ dò̤ lā̤ lièng-giék ĭng-ciék. Gì-sĭk gáu hiêng-kái-sì, gó mâ̤ hiēu Hók-ciŭ-uâ gì cī tó̤ Lò̤-mā-cê dó̤-dā̤ hô̤ lā̤ sié-nó̤h miàng-cê. Dṳ̆ng-guók hók-sŭk-gái dŭ sê gó̤ ĭ „Gáu-huôi Lò̤-mā-cê“, ĭng-ôi ĭ gĭ-buōng dŭ sê diŏh gáu-huôi diē-sié sāi gì. Bàng-uâ-cê cī ciáh miàng-cê sê ngiĕk-ṳ̀ ngiēng-géu Hók-ciŭ-uâ gì lâng ciáh hâiu-săng-giāng găh 2005 nièng tiĕng-iĕk gì sèng-hâiu kī gĭ. Cuòi sê ĭ-gáuk-nè̤ng ŏ̤h Mìng-nàng-ngṳ̄ gì Lò̤-mā-cê miàng-cê „Băh-uâ-cê (Pe̍h-ōe-jī)“ kī gĭ, ĭng ôi Mìng-nàng-ngṳ̄ gì „Pe̍h-ōe (Băh-uâ)“ gâe̤ng Hók-ciŭ-uâ gì „Bàng-uâ“ sê siŏh iông gì é-sé̤ṳ. Hiêng-câi nè̤ng gó muôi tō̤ cà̤ ô-guăng Bàng-uâ-cê cháung-cáuk gì gê̤ṳ-tā̤ cài-lâiu, nē̤ng-gă nâ dé̤ṳng téng lìng-sĭng gì cài-lâiu gà̤-dēng dáik gáu nék-giāng cháung-cáuk gì siĕu-sék. Ă-piéng Ciéng-cĕng ĭ-hâiu, téng Ĕu-ciŭ gâe̤ng Mī-guók lì gì Gĭ-dók-gáu diòng-gáu-sê̤ṳ ôi lāu gó hō̤ gì hióng Dṳ̆ng-guók-nè̤ng diòng-gáu, cêu kó̤ ŏ̤h Dṳ̆ng-guók gì ngṳ̄-ngiòng. Ĭ-gáuk-nè̤ng găh ŏ̤h sèng-hâiu, áng cê-gă gì lī-gāi, sāi Lò̤-mā-cê gé giâ lì ŏ̤h gì nô̤i-ṳ̀ng. Cĭ-hâiu bô ô nè̤ng kó̤ cīng-lī cī bĭh Lò̤-mā-cê, tūng-ék cê-mō̤ gì siā-huák. Pĭng-siā Dṳ̆ng-guók dê-huŏng ngṳ̄-ngiòng gì gáuk cṳ̄ng Lò̤-mā-cê cêu ciŏng-uâng ông-sié lāu. >>Sié lŏ̤h tĕ̤k... |
||
 Hàng-guók, ciòng miàng hô̤ lā̤ „Dâi-hàng Mìng-guók“, sê Ā-ciŭ dĕ̤ng-buô Hàng Buáng-dō̤ (iâ hô̤ lā̤ Dièu-siēng Buáng-dō̤) gà̤-dēng gì siŏh bĭk guók-gă. Hàng-guók gó̤-lòng guók gì ìng-kēu ô 4,500 uâng nè̤ng, gī-hù dŭ sê Hàng-guók-nè̤ng (Dièu-siēng-nè̤ng). Hàng-guók găk ’60 nièng-dâi sìng-gŭng sĭk-hèng gì „nguôi-hióng ciō-dô̤ hìng“ gĭng-cá̤ huŏng-cĭng ī-hâiu, téng lŏ̤h-hâiu gì nùng-ngiĕk guók-gă biéng siàng Ā-ciŭ gĭng-cá̤ bī-gáu huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk guók-gă. Hàng-guók sê Ā-ciŭ dâ̤ 2 duâi gì Gĭ-dók-gáu guŏk-gă, Gĭ-dók-dù gì ìng-kēu nâ bà̤ diŏh Hĭ-lĭ-pĭng cĭ-hâiu. Hàng-guók hiêng-dâi ùng-huá găk Ā-ciŭ guók-gă, dĕk-biék sê Dṳ̆ng-guók ô siŏng-dŏng duâi gì īng-hiōng-lĭk. Hàng-guók diŏh Hàng Buáng-dō̤ nàng-buô, miêng-cék 9 uâng 9 ciĕng bìng-huŏng gŭng-lī, ciéng Hàng Buâng-dō̤ miéng-cék gì 45%. Hàng-guók báe̤k biĕng gâe̤ng sê Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók (iâ hô̤ lā̤ Báe̤k-hàng hĕ̤k-ciā Báe̤k Dièu-siēng), sĕ̤ng-huŏng kĕk 38-dô siáng có̤ biĕng-gái. Dĕ̤ng-biĕng sê Nĭk-buōng Hāi (Hàng-guók-nè̤ng gó̤ ĭ hô̤ lā̤ Dĕ̤ng-hāi), nàng-biĕng gák lā̤ Dâi-hàng Hāi-gău gâe̤ng Nĭk-buōng dó̤i sióng, să̤-biĕng sê Uòng-hāi (Hàng-guók-nè̤ng gó̤ ĭ Să̤-hāi). Jeju-dō̤ sê gó̤-lòng guók dék duâi gì siŏh ciáh dō̤. Háng-gĕ̤ng sê ciā guók-gă dék duâi gì gĕ̤ng, ô téng siū-dŭ Seoul dâi-dŏng làu guó. Hàng-guók gì ké-hâiu bī-gáu sék-hăk nè̤ng sĕk-uăk, siŏh nièng sé-gié ké-hâiu buŏng cĭng chĭng-chū. Iòng-dŏng-diè Hâ-tiĕng gá iĕk bêng-chiā sèu dâung huô, Dĕ̤ng-tiĕng chéng, kŭng-ké cĭng găng-só̤, chŭng chiŭ lâng gié ké-hâiu ĭng-dáe̤ng. >>Sié lŏ̤h tĕ̤k... |
Mà-hṳ̀ng ék-buăng hô̤ lā̤ hṳ̀ng-mà, iâ hô̤ lā̤ duâi-hṳ̀ng-mà hĕ̤k-ciā duâi-mà-hṳ̀ng, sê siŏh cṳ̄ng iā-sĕng gì siăh-nĕng dông-ŭk. Ĭ gâe̤ng hṳ̀ng, mà siŏh-iông dŭ sê sṳ̆k siăh-nṳ̆k-mŭk (Carnivora) gì. Chŭi-iòng-gōng iā sâ̤ kuŏ-hŏk-gă ciŏng ĭ buŏng gáu hṳ̀ng-kuŏ (Ursidae) â-dā̤ kó̤, gó ô nè̤ng giéng-gáe̤k ĭ ng-sê hṳ̀ng gì siŏh cṳ̄ng. Mà-hṳ̀ng sĭng-tā̤ â̤ có̤ buòi-buòi-sék, tàu có̤ ièng-ièng-sék, muōi-muōi có̤ dōi-dōi-sék, sĭng-tā̤ gà̤-dēng ŭ gâe̤ng băh lâng cṳ̄ng ngàng-sáik buŏng iā chĭng-chṳ̄, sĭng-tā̤ gâe̤ng muōi-muōi sê băh gì sáik, ngê, mĕk-ciŭ, kă chiū gâe̤ng giĕng-tàu dŭ sê ŭ gì; bók-lō̤ ô gì sê cĕ̤ng-sáik, ô gì sê ŭ gì sáik. Mà-hṳ̀ng gì sĭng-tā̤ ék-buăng ô 120 gáu 180 liè-mī hī māng gèng, muōi-muōi chă-bók-dŏ̤ 10 gáu 20 liè-mī hī māng dòng, sĭng-tā̤ dâi-gái ô 60 gáu 150 gŭng-gĭng hī māng dâe̤ng. Ék-buăng lì gōng hṳ̀ng-séng gì â̤ bī chĭ-séng gì duâi tàu nék-giāng. Mà-hṳ̀ng buōng-dā̤ sê sĕng-uăk diŏh ŭ-ŭ-áng-áng gì dé̤ṳk-lìng diē-sié, gó-chṳ̄ mĕk-ciŭ mâ̤ hō̤ sāi, bók-guó ĭ diŏh màng-buŏ iâ gâe̤ng diŏh nĭk-dŏng gì sèng-âu siŏh-iông lùng-uăk.Mà-hṳ̀ng â̤ dé̤ṳng dóng siŏh cṳ̄ng dông-ŭk-gái gì „uăk-huá-sĭk“, ĭng-ôi ciā dông-ŭk gì iông-sék gâe̤ng gūi sĕk uâng nièng ī-sèng gì mò̤ sié-nó̤h kṳ̆-biék. Gô-dā̤ diŏh Dṳ̆ng-guók dĕ̤ng-buô, nàng-buô gáu Miēng-diêng dŭ ô, gáu hiêng-câi nâ sĕng-uăk diŏh Sé̤ṳ-chiŏng buô-hông dê-kṳ̆ lāu. Ĭ ciō-iéu diŏh hāi-băk 2000 gáu 3000 mī gì dé̤ṳk-lìng hĕ̤k-ciā cĕng-niŏh-lìng diē-sié. >>Sié lŏ̤h tĕ̤k... |
||
 Guók-cié chiông-gì iâ hô̤ lā̤ să̤-iòng-gì, sê siŏh cṳ̄ng gì lôi iù-hié, diŏh gĭng-dáng guók-cié gà̤-dēng káh-dièu gì nè̤ng iā sâ̤. Guók-cié chiông-gì iù lâng ciáh nè̤ng giàng, siŏh ciáh nè̤ng niĕng băh gì cī, siŏh ciáh nè̤ng niĕng ŭ gì, gì-dṳ̆ng niĕng băh gì diŏh sĕng giàng. Muōi siŏh huŏng gì gì dâi-dŏng dŭ ô 1 lăk guók-uòng, 1 lăk uòng-hâiu, 2 lăk chiông (iâ hô̤ lā̤ gáu-sê̤ṳ), 2 tàu mā (iâ hô̤ lā̤ kiè-sê̤ṳ), 2 lăk gṳ̆ (iâ hô̤ lā̤ siàng-bō̤) gâe̤ng 8 lăk bĭng. Kó̤ páh guók-uòng hô̤ lā̤ ciŏng-gŭng, nâ sê guók-uòng ké̤ṳk nè̤ng ciŏng-gŭng ī-hâiu mò̤-dó̤i-cāu cêu hô̤ lā̤ sák-gì, ké̤ṳk nè̤ng sák-gì gì hī siŏh huŏng cêu suŏ lāu. Nâ sê hŭ-nè̤ng dŭ mò̤ bâing-huák ciŏng dó̤i-huŏng gì guók-uòng tài lâi, cêu hô̤ lā̤ huò-gì. Guók-cié chiông-gì gì gì-buàng sê siŏh cū 8*8 gì huŏng-gák, muōi siŏh ciáh gák-gák gà̤-dēng dŭ dù siông ŭ hĕ̤k-ciā báh gì ngàng-sáik, gâe̤ng găng-biáh gì gák-gák kṳ̆-biék kŭi lì. Guók-cié chiông-gì gì cū-cŭng sê Éng-dô gì Chaturanga. Chaturanga iâ sê siŏh cṳ̄ng gì-lôi iù-hié, gâe̤ng gĭng-dáng guók-cié chiông-gì gì gì-buàng gâe̤ng gì-cī dŭ cêng-kó̤ chiông. Chaturanga chă-bók-dŏ̤ diŏh Sasanid Dá̤-guók guók-uòng Khosrau I câi-ôi gì sèng-âu diòng gáu Pŏ̤-sṳ̆. Ciā guók-uòng dó̤i ùng-hŏk gâe̤ng diék-hŏk gāng-hĭng-ché̤ṳ, iù Éng-dô hŭ-uái dò̤ iā sâ̤ bō̤-gói gì cṳ̆ gáu Pŏ̤-sṳ̆. Éng-dô nè̤ng iâ ciŏng Chaturanga dái gáu ciā guók-uòng hŭ-uái, ĭ giéng-gáe̤k iā ô-mê, ciŏng ciā gì gāi-cô̤ siàng Shatranj dò̤ lì káh-dièu. >>Sié lŏ̤h tĕ̤k... |
 Liù-giù-guók sê gô-dā̤ gì siŏh ciáh guók-gă, găk hiêng-câi Nĭk-buōng Okinawa-gâing gâe̤ng Kagoshima-gâing gì Amami gùng-dō̤. Liù-giù diŏh Dài-uăng gâe̤ng Nĭk-buōng cĭ găng, dê-lī ôi-dé iā dâe̤ng-iéu. Gŏng-gé̤ṳ Liù-giù guăng-huŏng siā gì lĭk-sṳ̄-cṳ̆ «Dṳ̆ng-săng Sié-gáng», «Dṳ̆ng-săng Sié-puō» gâe̤ng «Giù-iòng Gé-sê̤ṳ» diē-sié gì gōng-huák, Liù-giù gùng-dō̤ sê iù nṳ̄-sìng Amamikyu cháung-cô̤ gì. Gáu-muōi-lāu Amamikyu gì duâi giāng biéng siàng Liù-giù có̤i cā gì guók-uòng, hô̤ lā̤ Tiĕng-sŏng-sê. Tiĕng-sŏng-sê diòng 15 ciáh guók-uòng, ké̤ṳk nè̤ng chuâng-ôi, ciòng-guók duâi luâng. 1187 nièng, iù Urasoe gì Aji Shunten tūng-ék Liù-giù. 1469 nièng, guók-uòng Siông Dáik ké̤ṳk dâi-sìng Siông Ièng chuàng-ôi. 15 gáu 16 sié-gī sê Liù-giù gì uòng-gĭng sì-gĭ, hī sêng-âu gì Liù-giù iā bó, gâe̤ng Dṳ̆ng-guók, Dièu-siēng, Tái-guók dēng dēng guók-gă dŭ ô có̤ sĕng-é. 1609 nièng, Nĭk-buōng gì Satsuma-huăng chĭng-liŏh Liù-giù, giòng-páuk liù-giù iâ hióng ĭ dièu-góng. 1879 nièng, Liù-giù ké̤ṳk Nĭk-buōng miĕk lâi, gāi miàng hô̤ lā̤ Okinawa-gâing. Liù-giù gâe̤ng Hók-ciŭ gì guăng-hiê iā chĭng, gĭng-dáng Dài-gĕ̤ng gó ô Liù-giù-guāng, gô-dā̤ sê dò̤ lā̤ dêu Liù-giù-nè̤ng gì. >>Sié lŏ̤h tĕ̤k... | ||
