Dièu-siēng Buáng-dō̤ lĭk-sṳ̄
Dièu-siēng Buáng-dō̤ gô-dā̤ hô̤ lā̤ „Gŏ̤-là̤“ (Koryŏ), „Dièu-siēng“ (Chosŏn), sê Dĕ̤ng Ā gì siŏh ciáh buáng-dō̤. Ciā buáng-dō̤ gà̤-dēng ô 2 ciáh guók-gă: Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók (ék-buăng hô̤ lā̤ Dièu-siēng hĕ̤k-ciā Báe̤k-hàng) gâe̤ng Dâi-hàng Mìng-guók (ék-buăng hô̤ lā̤ Hàng-guók hĕ̤k-ciā Nàng-hàng), ciō-iéu mìng-cŭk dŭ sê Dièu-siēng-cŭk, gōng Dièu-siēng-ngṳ̄(iâ hô̤ lā̤ Hàng-guók-ngṳ̄). Ciā guók-gă gì lĭk-sṳ̄ cĭng dòng.
Sṳ̄-cièng sì-dâi
Siŭ-gāiGĭng-dáng kō̤-gū hŏk-gă gì ngiēng-géu huák-hiêng, gūi sé-uâng nièng ī-sèng cêu ô nè̤ng diŏh hŭ-uái dêu lāu. Áng Dièu-siēng sìng-uâ diē-sié gì gōng-huák, tiĕng-sìng Huâng-hṳ̀ng (桓雄) gâe̤ng hṳ̀ng gì cṳ̆-niòng-giāng giék-huŏng, săng giâ Tàng-gŭng (檀君), ciā Tàng-gŭng cêu sê gĭng-dáng Dièu-siēng mìng-cŭk gì sṳ̄-cū. Gáu muōi-lāu Tàng-gŭng gióng-lĭk Gū Dièu-siēng , cuòi sê Dièu-siēng gì kăi guók. Găk gĭng-dáng Báe̤k-hàng gì Bìng-iōng ô Tàng-gŭng gì muó, hô̤ lā̤ „Tàng-gŭng Lìng“. Bók-guó cuòi sê ng-sê Tàng-gŭng cĭng gì muó, hiêng-câi nè̤ng gó gōng mâ̤ chĭng-chū, ĭng-ôi Báe̤k-hàng céng-hū ng-niông kō̤-gū ìng-uòng giàng diē kó̤ diêu-că.
Dṳ̆ng-guók gì «Sṳ̄-gé» diē-sié ô siŏh cṳ̄ng gâe̤ng Dièu-siēng sìng-uâ uòng-ciòng mâ̤ siŏh-iông gì gōng-huák. Ĭ diē-sié gōng Dṳ̆ng-guók Siŏng-dièu gì Gĭ-cṳ̄ (箕子) diŏh miĕk guók gì sêng-âu cāu kó̤ Dièu-siēng, gióng-lĭk Dièu-siēng-guók. Bók-guó diŏh gĭng-dáng gì Dièu-siēng buáng-dō̤ tàu-dā̤ dŭ mò̤ hī sêng-âu Dṳ̆ng-guók ùng-huá gì sié-nó̤h kō̤-gū huák-hiêng, mì-ék kō̤-nèng â̤ céng-mìng gì „Gĭ-cṳ̄ Lìng“, iâ găk 1959 nièng ké̤ṳk Báe̤k-hàng céng-hū tiáh lâi lāu, tiáh gì sêng-âu huák-hiêng diē-sié hŭ-nó̤h dŭ mò̤.
Gū-dâi
Siŭ-gāiIù 1 sié-gī kăi-sṳ̄, Hàng Buáng-dō̤ gà̤-lēng ô Gŏ̤-guó-là̤ (高句麗), Báik-cá̤ (百濟), Sĭng-lò̤ (新羅) săng bĭh guók-gă. Cī ciáh sì-dâi ké̤ṳk Hàng-guók sṳ̄-hŏk-gái hô̤ lā̤ „Săng-guók Sì-dâi“. Săng-guók dâi-dŏng Gŏ̤-guó-là̤ có̤i giòng-duâi, Sùi Iòng-dá̤ gâe̤ng Dòng Tái-cŭng cê-gă dái gūi sĕk uâng gì buô-dôi kó̤ páh, dŭ ké̤ṳk ĭ páh suŏ kó̤. Bók-guó Gŏ̤-guó-là̤ iâ nguòng-ké-dâi-siŏng, diŏh 668 nièng ké̤ṳk Sĭng-lò̤ miĕk lâi. Gó ô siŏh ciáh guók-gă Báik-cá̤, ī-gĭng găk 660 nièng ké̤ṳk Sĭng-lò̤ miĕk lâi, Tūng-ék Sĭng-lò̤ uòng-dièu cêu ciŏng-uâng sāng-sĕng lāu. Ô gì Gŏ̤-guó-là̤ nè̤ng cāu kó̤ Muāng-ciŭ, gâe̤ng hŭ-uái gì nè̤ng cà̤ gióng-lĭk Buŏk-hāi-guók.
Tūng-ék Sĭng-lò̤ diŏh 10 sié-gī dṳ̆ng-gĭ dâi-lâung, siŏh ciáh hô̤ Uòng Gióng gì ciŏng-gŭng có̤i-cṳ̄ng dṳ̀ng-sĭng tūng-ék guók-gă, gióng-lĭk Gŏ̤-là̤ Uòng-dièu. Iù 1170 nièng kăi-sṳ̄, Gŏ̤-là̤ guók-uòng uòng-ciòng mò̤ guòng-lĭk, sê ū-sìng (武臣) gì kūi-lōi (傀儡). 1270 nièng, guók-uòng cióh Mùng-gū-bĭng gì chiū ciŏng cī siŏh dêng ū-sìng dŭ dò̤ dṳ̀ lâi, bók-guó chṳ̄-káik bô biéng siàng Mùng-gū huòng-dá̤ gì kūi-lōi. ciā ī-hâiu gĭ-hù muōi siŏh dâi gì Gŏ̤-là̤ guók-uòng dŭ sê Mùng-gū huòng-dá̤ gì niè-sái.
Gáu-muōi-lāu Ciŏ Nguòng-ciŏng ciŏng Mùng-gū nè̤ng dṳ̆k kó̤ Mŏk-báe̤k, Gŏ̤-là̤ guók-uòng gó sê gâe̤ng Mùng-gū-nè̤ng kiê diŏh siŏh-dŏi, găk 1388 nièng puái ciŏng-gŭng Lī Sìng-gié kó̤ páh Mìng-dièu. Lī Sìng-gié gâe̤ng iā sâ̤ nè̤ng dŭ giéng-gáe̤k ciā céng-cáik sê dâng gì, có̤i-cūng diŏh 1392 nièng chuàng-ôi, gióng-lĭk Dièu-siēng Uòng-dièu. Dièu-siēng Uòng-dièu sê Hàng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-lēng siŏng-dŏng dê̤ṳng-iéu gì siŏh ciáh uòng-dièu, kuŏ-hŏk gâe̤ng uòng-hŏk dŭ iā huák-dăk. Dièu-siēng Sié-cŭng Dâi-uòng câi-ôi gì sêng-âu, gó̤ hŏk-ciā huák-mìng „Hóng-mìng Céng-ĭng“ (訓民正音), giĕ-dêng Dièu-siēng-ngṳ̄ diŏh kék cuòi lì siā. Ciā „Hóng-mìng Céng-ĭng“ iâ hô̤ lā̤ „Duâi cê“ (大字), cêu sê gĭng-dáng gì ngiêng-ùng.
Gê̤ṳng-dâi gáu Hiêng-dâi
Siŭ-gāi
1897 nièng 10 nguŏk 12 hô̤, Dièu-siēng Gŏ̤-cŭng sŏng-buó ciŏng guók-miàng gāi siàng „Dâi-hàng Dá̤-guók“ (大韓帝國). Nĭk-buōng gâe̤ng Ngò̤-lò̤-sṳ̆ huák-sĕng ciéng-cĕng gì sêng-âu, Hàng-guók mâ̤ siŏng sêu gáu īng-hiōng, diŏh 1904 nièng 1 nguŏk 21 hô̤ sŏng-buó „dṳ̆ng lĭk“. Dáng-sê Nĭk-buōng ké̤ṳk ĭ có̤ nô kó̤, găk 2 nguŏk chók-bĭng chĭng-liŏk Hàng-guók, bék Hàng-guók céng-hū gâe̤ng Nĭk-buōng céng-hū chiĕng „Hàng-Nĭk Ngiê-dêng Cṳ̆“, ciŏng Hàng-guók biéng có̤ cê-gă gì bō̤-hô-guók.
1907 nièng 7ng. 20h., Nĭk-buōng-nè̤ng bék Dâi-hàng Dá̤-guók gì Gŏ̤-cŭng huòng-dá̤ tó̤i-ôi. 1910 nièng 8ng. 22h., hī sèng-âu gì nô̤i-gó̤h dâi-sìng Lī Uòng-ê̤ṳng (李完用) gâe̤ng Nĭk-buōng tŭng-găng (統監, gâe̤ng cūng-dók chă-bók-dŏ̤) chiĕng-dêng hiĕk-ngiê „Hàng-Nĭk Hăk-biáng Dèu-iók“, ciŏng Dâi-hàng huòng-dá̤ gì guòng-lĭk „uòng-ciòng niông ké̤ṳk Dâi-nĭk-buōng Dá̤-guók huòng-dá̤“. Dŏng nguŏk 29 hô̤, hióng sié-gái sŏng-buó ciā dèu-iók. Hàng Buáng-dō̤ cêu ciŏng-uâng biéng-siàng Nĭk-buōng gì sĭk-mìng-dê lāu.
Hàng-guók ké̤ṳk Nĭk-buōng miĕk lâi ī-hâiu, ĭ gì guók-mìng dŭ cêng-kó̤ bók-muāng. 1919 nièng 3 nguŏk 1 hô̤, Dièu-siēng ciòng-guók gì nè̤ng huák-dông huāng-dó̤i Nĭk-buōng gì „Săng-ék Ông-dông“, có̤i-cṳ̄ng ké̤ṳk Nĭk-buōng sĭk-mìng céng-hū déng-ák, tài-sī iâ sâ̤ nè̤ng. Lī Sìng-uōng (李承晚) cī siŏh dêng dŭk-lĭk ông-dông-gă cāu kó̤ Dṳ̆ng-guók, diŏh Siông-hāi sìng-lĭk „Dâi-hàng Mìng-guók Lìng-sì Céng-hū“, gié-sṳ̆k huāng-káung Nĭk-buōng gì tūng-dê. Ciā „Dâi-hàng Mìng-guók Lìng-sì Céng-hū“ diŏh 1938 nièng gṳ̆ng Ciōng Gái-sĭk cāu Dṳ̀ng-kéng kó̤, găk Dṳ̆ng-guók Káung-nĭk Ciéng-cĕng gì sêng-âu, puái nè̤ng kó̤ dó̤i-chiū Dṳ̆ng-huà Mìng-guók guók-mìng céng-hū. Gó ô gì Dièu-siēng nè̤ng cāu kó̤ Muāng-ciŭ, gâe̤ng hŭ-uái gì nè̤ng cū-siàng „Dĕ̤ng-báe̤k káung-nĭk lièng-gŭng“.
1945 nièng 8ng. 15h. Nĭk-buōng dàu-hòng, Sŭ-lièng gâe̤ng Mī-guók áng dŏng-chĕ̤ chiĕng-dêng gì dèu-iók, puái buô-dôi céng-liāng Hàng Buáng-dō̤. Lâng guók buô-dôi áng báe̤k-ūi 38 dô có̤ gái-siáng, báe̤k-biĕng sê Sŭ-lièng, nàng-biĕng sê Mī-guók.
1946 nièng 2 nguŏk, Sŭ-lièng buóh siŏng ciŏng Háng Buáng-dō̤ biéng-có̤ ĭ gì ôi-sĭng-guók, niông găk Sŭ-lièng gì Gĭng Nĭk-sìng diōng kó̤, diŏh Báe̤k-biĕng lêng lĭk „Báe̤k Dièu-siēng Lìng-sì Ìng-mìng Ūi-uòng-huôi“, ng-giék-sêu Mī-guók tì-chók gì „gó̤-lòng buáng-dō̤ tūng-ék sōng-gṳ̄“ gì iĕu-giù. 1948 nièng 8 nguŏk 15 hô̤, nàng-huŏng sìng-lĭk Dâi-hàng Mìng-guók. Áng sōng-gṳ̄ gì giék-guō, Lī Sìng-uāng dŏng-sŏng cūng-tūng. Chă-bók-dŏ̤ buáng-ā-nguŏk-nĭk ī-hâiu, Gĭng Nĭk-sìng găk báe̤k-huŏng sìng-lĭk Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók. Hàng Buáng-dō̤ cêu ciŏng-uâng hŭng-liĕk siàng lâng ciáh guók-gă lāu, gáu gĭng-dáng gó muòi tūng-ék.
Hàng-ciéng (Dièu-siēng Ciéng-cĕng)
Siŭ-gāi
1950 nièng 6ng. 25h., Báe̤k-hàng ū-miĕk Nàng-hàng puái bĭng chĭng-liŏk, săng-mŭk-siŏh-sì huák bĭng chĭng-liŏk Hàng-guók, Hàng-ciéng cêu ciŏng-uâng kăi-sṳ̄ lāu.
Sŭ-lièng sāi ū-ké kó̤ dó̤i-chiū Báe̤k-hàng, bô gă Nàng-hàng gì buô-dôi nék-giāng cūng-bê dŭ mò̤, Báe̤k-hàng iā ká̤ cêu páh giâ Nàng-hàng gì siū-dŭ Háng-siàng (gĭng-dáng gì Seoul) lāu, mò̤ niŏh-òng páh giâ Nàng-hàng duâi bô-hông gì dê-huŏng, Nàng-hàng nâ diông Hū-săng hó-gê̤ṳng. 27 hô̤, Mī-guók puái bĭng ciĕ-uông Hàng-guók. Duâi buô-hông gì guók-gă dó̤i Báe̤k-hàng ciā có̤-huák iā bók-muāng, 7ng. 7h., Lièng-hăk-guók tŭng-guó giók-ngiê, 16 ciáh guók-gă cū-siàng Lièng-hăk-guók-gŭng, chók bĭng ciĕ-uông Nàng-hàng. Douglas MacArthur cī-hŭi Lièng-hăk-guók-gŭng diŏh Ìng-chiŏng dĕ̤ng-lṳ̆k, siŏh diô hióng báe̤k. Báe̤k-hàng liāng-dô̤-ìng Gĭng Nĭk-sìng cāu kó̤ Dṳ̆ng-guók biĕng-gái hŭ-uái, tié-lāu giù Mò̤ Dĕk-dŭng chók-bĭng. 10ng. 25h., Dṳ̆ng-guók có̤i-cṳ̄ng puái „Cé-nguông-gŭng“ kó̤ dó̤i-chiū Báe̤k-hàng, Sŭ-lièng iâ puái hĭ-hèng-uòng hông diŏh Dṳ̆ng-guók buô-dôi diē-sié kó̤ dó̤i-chiū ĭ. Mī-guók gó-nâ-háng Dṳ̆ng-guók hĭ-gĭ siŏh buŏ cī găng săng-mŭk-siŏh-sì biéng cī māng bá, dŭ mâ̤ báik ká̤-diê â̤ ciŏng-uâng; gāu-muōi-lāu Sŭ-lièng gāi-tā̤ ī-hâiu, cá iù Ngò̤-lò̤-sṳ̆ hŭ-uái â̤ báik dŏng-sì sê Josef Stalin găk lā̤ có̤-ngài. Sĕ̤ng-huŏng hŭ-nè̤ng dŭ páh mâ̤ guó dó̤i-huŏng, có̤i-cṳ̄ng găk 1953 nièng 7ng. 26h., sĕ̤ng-huŏng dâi-biĕu diŏh Bēng-muòng-dáing ciĕng-diâng «Dìng-céng Hiĕk-ngiê».
Hàng-ciéng ī-hâiu
Siŭ-gāiNàng-hàng
Siŭ-gāi1960 nièng 5 nguŏk 16 hô̤, Hàng-guók gì gŭng-guăng Páuk Céng-hĭ (朴正熙) céng-biéng siông-dài, kăi-sṳ̄ ĭ gì 17 nièng gŭng-sê̤ṳ dŭk-cài sì-dâi. Ciā 17 nièng dâi-dŏng, Háng-guók gĭng-cá̤ huák-diēng cêng-kó̤ ká̤, gâe̤ng Hiŏng-gē̤ng, Sĭng-gă-pŏ̤, Dài-uăng (Dṳ̆ng-huà Mìng-guók) cà̤ hô̤ lā̤ „Ā-ciŭ Sê-siēu-lṳ̀ng“.
1980 nièng, Páuk Céng-hĭ ké̤ṳk nè̤ng áng-sák, mò̤ niŏh-òng, gŭng-guăng Ciòng Dāu-huâng (全斗煥) siông-dài. Ciā nè̤ng iâ sê có̤ dŭk-cài gì, bók-guó gâe̤ng Páuk Céng-hĭ mâ̤ siŏh iông, báh-sáng dŭ dó̤i ĭ êng-chiông mâ̤ hō̤. 1980 nièng, Guŏng-ciŭ ô nè̤ng káung-ngiê, ĭ pái buô-dôi kó̤ déng-ák, tài-sī iâ sâ̤ nè̤ng, cuòi cêu sê Guŏng-ciŭ Mìng-ciō Ông-dông. Bók-guó cuòi sê̤ṳ-gióng huák-sĕng ī-hâiu, Hàng-guók gì mìng-ciō ông-dông ô cĭng duâi gì huák-diēng. 1987 nièng, bô huák-sĕng káung-ngiê, có̤i-muōi, Ciòng Dāu-huâng găk 1988 nièng ṳ̄ng-hṳ̄ cê̤ṳ-iù sōng-gṳ̄ cūng-tūng. Ciŏng-uâng, Hàng-guók cêu uòng-ciòng biéng-siàng siŏh ciáh mìng-ciō gì guók-gă lāu.
Báe̤k-hàng
Siŭ-gāiCó̤i cā, Báe̤k-hàng sêu gáu Sŭ-lièng gâe̤ng Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì bŏng-cô, gĭng-cá̤ bī Nàng-hàng hō̤. Iā sâ̤ diŏh Nĭk-buōng gì Dièu-siēng nè̤ng dŭ diōng kó̤ Báe̤k-hàng. Báe̤k-hàng céng-hū ciŏng cī siŏh dêng „cṳ̆-buōng-gă“ gì cài-săng dŏk kó̤, ciŏng ĭ-gáuk-nè̤ng guŏng diŏh cĭk-dṳ̆ng-ìng diē-sié. Gáu-muōi-lāu Sŭ-lièng gāi-tā̤, Dṳ̆ng-guók dó̤i Báe̤k-hàng gì ciĕ-uông iâ muōng biéng muōng ciēu, Báe̤k-hàng gì gĭng-cá̤ iâ muōng biéng muōng chă. Bô gă lā̤ Báe̤k-hàng iâ sèu có̤ căi, ìng-mìng sĕng-uăk cêng-kó̤ kék-kŭi, ngô̤ sī iā sâ̤ nè̤ng.
Báe̤k-hàng nè̤ng ciŏng Gĭng Nĭk-sìng dŏng sìng lì bái, guók-cié gà̤-lēng dŭ piĕ-bàng ĭ có̤ gáuk-ìng-cùng-bái, ĭ gó dă-dā-biêng gōng cuòi sê „ĭng-hṳ̀ng-cùng-bái“. Báe̤k-hàng gì dâ̤ 2 dâi có̤i gŏ̤ liāng-dô̤-ìng Gĭng Céng-nĭk gâe̤ng dâ̤ 3 dâi gì Gĭng Céng-ŏng, siŏh ciáh sê ĭ gì giāng, siŏh ciáh sê ĭ gì sŏng.
Báe̤k-hàng nâ sìng-nêng „ciō-tā̤ sṳ̆-siōng“ gâe̤ng „sĭng-gŭng céng-cáik“, mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng huái-ngì ciā sṳ̆-siōng, iâ mâ̤ sāi cê-gă tì-chók céng-dê sṳ̆-siōng. Ĭ mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng piĕ-bàng céng-hū, mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng ô cūng-gáu séng-iōng, piéng ĭ gì guók-mìng gōng Mī-guók gâe̤ng Nàng-hàng ciŏng-uâng gì cṳ̆-buōng-ciō-ngiê guók-gă dŭ iā bék, ciòng-sié-gái nâ ô Báe̤k-hàng gì nè̤ng sĕng-uăk có̤i hō̤. Ĭ mâ̤ sìng-nêng Nàng-hàng céng-hū, gó ĭ „Nàng-dièu-siēng gūi-lōi céng-guòng“. Ĭ mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng tiăng biĕng-dău guók-gă gì guōng-bó̤, mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng káng biĕng-dău guók-gă gì diêng-sê bìng-dô̤, hô̤-lièng-uōng (uōng-cié-uōng-lô) iâ sê mò̤ gâe̤ng sié-gái gà̤-lēng lièng siŏh dŏi gì. Kó̤ ciā guók-gă gì nguôi-guók-nè̤ng dŭ â̤ sêu gáu ĭ gì dĕk-gĕ̤ng gì găng-sê. Duâi buô-hông gì guók-cié muòi-tā̤ dŭ nêng-ôi Báe̤k-hàng sê siŏh ciáh iā mâ̤ cê̤ṳ-iù gì guók-gă.