Liù-giù-guók
Liù-giù-guók (琉球國, Okinawa-ngṳ̄: ルーチュークク) sê siŏh ciáh gô-dā̤ gì guók-gă, găk hiêng-câi Nĭk-buōng Okinawa-gâing gâe̤ng Kagoshima-gâing gì Amami gùng-dō̤.
| 1350 nièng–1879 nièng | |||||||||||||
 hŭi-ciŏng
| |||||||||||||
 | |||||||||||||
| Siū-dŭ | Shuri | ||||||||||||
| Guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng | Okinawa-ngṳ̄ | ||||||||||||
| Tŭng-ê̤ṳng ngṳ̄-ngiòng | Okinawa-ngṳ̄, Yaeyama-ngṳ̄, Miyako-ngṳ̄, Yonaguni-ngṳ̄, Nakijin-ngṳ̄, Amami-ngṳ̄ | ||||||||||||
| Céng-hū | gŭng-ciō-cié | ||||||||||||
| Liù-giù-guók Dṳ̆ng-săng-uòng | |||||||||||||
• 1429–1439 | Siông Bă-cé | ||||||||||||
• 1477–1526 | Siông Cĭng | ||||||||||||
• 1587–1620 | Siông Nìng | ||||||||||||
• 1848–1879 | Siông Tái | ||||||||||||
| Lĭk-sṳ̄ | |||||||||||||
• Gióng-lĭk | 1350 nièng | ||||||||||||
• tŭng-ék | 1350 | ||||||||||||
• ké̤ṳk Nĭ-buōng chĭng-liŏk | 1609 nièng 4 nguŏk 5 hô̤ | ||||||||||||
• ké̤ṳk Nĭ-buōng miĕk lâi | 1879 nièng 3 nguŏk 11 hô̤ | ||||||||||||
| Miêng-cék | |||||||||||||
| 1571 | 3,454 km2 (1,334 sq mi) | ||||||||||||
| 1611 | 2,223 km2 (858 sq mi) | ||||||||||||
| Ìng-kēu | |||||||||||||
• 1632 | 108,958 | ||||||||||||
• 1729 | 173,969 | ||||||||||||
• 1879 | 286,787 | ||||||||||||
| Huó-bê | Kiŭ-mĕ̤k-cièng | ||||||||||||
| |||||||||||||
| Dāng sṳ̆k |
 Nĭk-buōng | ||||||||||||
Liù-giù diŏh Dài-uăng gâe̤ng Nĭk-buōng cĭ găng, gô-dā̤ hióng Dṳ̆ng-guók dièu-góng. 1609 nièng, Nĭk-buōng gì Satsuma-huăng chĭng-liŏk Liù-giù, giòng-páuk liù-giù iâ hióng ĭ dièu-góng. 1879 nièng, Liù-giù ké̤ṳk Nĭk-buōng miĕk lâi, gāi miàng hô̤ lā̤ Okinawa-gâing.
Liù-giù gâe̤ng Hók-ciŭ gì guăng-hiê iā chĭng, gĭng-dáng Dài-gĕ̤ng gó ô Liù-giù-guāng (琉球館), gô-dā̤ sê dò̤ lā̤ dêu Liù-giù-nè̤ng gì.
Lĭk-sṳ̄
Siŭ-gāiGŏng-gé̤ṳ Liù-giù guăng-huŏng siā gì lĭk-sṳ̄-cṳ̆ «Dṳ̆ng-săng Sié-gáng» (中山世鑑), «Dṳ̆ng-săng Sié-puō» (中山世譜) gâe̤ng «Giù-iòng Gé-sê̤ṳ» (球陽記事) diē-sié gì gōng-huák, Liù-giù gùng-dō̤ sê iù nṳ̄-sìng Amamikyu cháung-cô̤ gì. Gáu-muōi-lāu Amamikyu gì duâi giāng biéng siàng Liù-giù có̤i cā gì guók-uòng, hô̤ lā̤ Tiĕng-sŏng-sê (天孫氏). Tiĕng-sŏng-sê diòng 15 ciáh guók-uòng, ké̤ṳk nè̤ng chuâng-ôi, ciòng-guók duâi luâng. 1187 nièng, iù Urasoe gì Aji Shunten tūng-ék Liù-giù.
Shunten uòng-dièu diòng gáu dâ̤ 3 dâi, niông-ôi ké̤ṳk sìng-siông Eiso. Eiso uòng-dièu diòng gáu dâ̤ 4 dâi guók-uòng Tamagushiku gì sèng-âu, Liù-giù buōng siàng 3 ciáh guók-gă, hô̤ lā̤ Dṳ̆ng-săng (中山), Nàng-săng (南山) gâe̤ng Báe̤k-săng (北山), Tamagushiku nâ tūng-dê có̤i giòng-duâi gì Dṳ̆ng-săng. 1349 nièng, Dṳ̆ng-săng uòng Seii sī lō̤ ī-hâiu, Urasoe gì Aji Satto siông-dài. 1372 nièng, puái nè̤ng hióng Mìng-dièu dièu-góng, 1392 nièng, Mìng Tái-cū puái Mìng-ìng Săng-sĕk-lĕ̤k-sáng kó̤ Liù-giù diêu, dó̤i-chiū hŭ-uái gì huák-diēng. Cī siŏh dêng nè̤ng dŭ diêu diŏh Giū-mī-chŏng (Kume-chŏng) diē-sié, dó̤i Liù-giù gì ngôi-gău góng-hióng iā duâi.
1406 nièng, Dṳ̆ng-săng guók-uòng Bunei ké̤ṳk Nàng-săng gì siŏh ciáh ciŏng-gŭng Siông Bă-cé dṳ̆k lŏk-dài, Siông Bă-cé niông ĭ nông-bâ Siông Sṳ̆-siêu có̤ guók-uòng, gióng-lĭk Dâ̤ 1 Siông-sê Uòng-dièu. Siông Bă-cé diŏh 1429 nièng miĕk săng-guók, tŭng-ék gì Liù-giù-guók cêu ciŏng-uâng sìng-lĭk lāu.
15 gáu 16 sié-gī sê Liù-giù gì uòng-gĭng sì-gĭ, hī sèng-âu gì Liù-giù iā bó, gâe̤ng Dṳ̆ng-guók, Dièu-siēng, Tái-guók dēng dēng guók-gă dŭ ô có̤ sĕng-é. 1469 nièng, guók-uòng Siông Dáik ké̤ṳk dâi-sìng Siông Ièng chuàng-ôi. Ciā Siông Ièng gióng-lĭk Dâ̤ 2 Siông-sê Uòng-dièu. Liù-giù diŏh Siông Ièng gì giāng Siông Cĭng chiū lā̤ có̤i giòng-duâi, páh giâ Yaeyama gâe̤ng Miyako. Ĭ gì giāng Siông Chĭng câi-ôi gì sèng-âu, bô páh giâ Amami gùng-dō̤, cī sèng-âu gì guók-tū miêng-cék có̤i duâi. Nĭk-buōng huák-dông chĭng-liŏk Dièu-siēu gì Ìng-sìng Uŏ-luâng (壬辰倭亂) gì sèng-âu, Liù-giù dĕk-lìng-é dó̤i-chiū Mìng-dièu gâe̤ng Dièu-siēng. 1609 nièng, Nĭk-buōng bó̤-hô Liù-giù, puái buô-dôi kó̤ páh, ciŏng guók-uòng Siông Nìng niăh kó̤, cuòi cêu sê lĭk-sṳ̄ diē-sié gì Gī-iū Uŏ-luâng (己酉倭亂). 2 nièng ī-hâiu ĭng-ôi â̤ giăng Mìng-dièu, bô ciŏng Siông Nìng bóng diōng kó̤. Dáng-sê Nĭk-buōng ciŏng Liù-giù gì Amami gùng-dō̤ dŏk kó̤, bô puái bôi-dôi gāng-sê ĭ gì nô̤i-céng, ciā cuòi ī-hâiu Liù-giù sĭk-cié ī-gĭng biéng siàng Nĭk-buōng gì hô-ṳ̀ng kó̤ lāu.
1871 nièng, Liù-giù gì sùng ĭng-ôi hŭng-tăi piĕu gáu Dài-uăng, sô̤i diŏh sùng diē-sié gì ké̤ṳk Dài-uăng nguòng-cê̤ṳ-mìng tài-sī. Nĭk-buōng ciók ciā dâi-gié páh Dài-uăng, bék Muāng-chĭng sìng-nêng cuòi sê „bō̤ mìng ngiê-gṳ̄“ (保民義舉). Dâ̤ 2 nièng, Nĭk-buōng cêu kĕk cuòi gōng Muāng-chĭng sìng-nêng „Liù-giù sê Nĭk-buōng gì“, dăng-huŏng-miêng ciŏng Liù-giù gáung có̤ ĭ cê-gă gì siŏh ciáh huăng. Liù-giù guók-uòng Siông Tái puái nè̤ng kó̤ Dŭng-gĭng káung-ngiê, Nĭk-buōng nè̤ng ciáh mò̤ chák ĭ. Siông Tái bô puái nè̤ng kó̤ Dṳ̆ng-guók Muāng-chĭng céng-hū hŭ-uái gó̤-câung, có̤i-cṳ̄ng Nĭk-buōng nè̤ng găng-huō-cĕ̤ng-kó̤, găk 1879 nièng ciŏng Liù-giù miĕk lâi.
Hī sèng-âu duâi buô-hông gì Liù-giù nè̤ng dó̤i Nĭk-buōng gì tūng-dê cêng-kó̤ bók-muāng, Nĭk-buōng gì Mìng-dê Tiĕng-huòng â̤ giăng ĭ-gáuk-nè̤ng huāng-káung, ciŏng Siông Tái gâe̤ng ĭ gì gă-cŭk dŭ bōng-gá gáu Dŭng-gĭng kó̤ diû. Iā sâ̤ huāng-dó̤i Nĭk-buōng gì Liù-giù nè̤ng dŭ cāu kó̤ Dṳ̆ng-guók, ô gì găk Báe̤k-gĭng, ô gì găk Tiĕng-cĭng, ô gì găk Hók-ciŭ. Ĭ-gáuk-nè̤ng buóh siŏng niông Dṳ̆ng-guók chók-bĭng kó̤ páh Nĭk-buōng, diŏh Cūng-lī ngà-muòng hŭ-uái tié-lāu gōng tié-lāu gōng. 1894 nièng Gák-ngū Ciéng-cĕng báuk-huák gì sèng-âu, cī siŏh dêng nè̤ng kuóng Muāng-chĭng kó̤ páh Liù-giù, Muāng-chĭng gì huòng-dá̤ mò̤ tiăng. Tiăng gōng Muāng-chĭng gâe̤ng Nĭk-buōng huák-sĕng ciéng-cĕng, huāng-dó̤i Nĭk-buōng gì Liù-giù nè̤ng dŭ iā huăng-hī, āi-uông Muāng-chĭng gì buô-dôi páh guó lì „gāi-huóng Liù-giù“, ciék-guō buô-dôi lièng ōng dŭ mò̤. Có̤i cṳ̄ng Muāng-chĭng páh suŏ kó̤, ciŏng Dài-uăng gák ké̤ṳk Nĭk-buōng, Liù-giù dŭk-lĭk iâ mò̤ hĭ-uông lāu. Lì Dṳ̆ng-guók gì Liù-giù nè̤ng iâ giéng-gáe̤k mò̤ hâi-só, mò̤ niŏh òng cêu dŭ diōng chió lāu.
Céng-dê
Siŭ-gāiLiù-giù có̤i gŏ̤ gì tūng-dê-ciā hô̤ lā̤ guók-uòng, Liù-giù nè̤ng gó̤ ĭ „Ushū Ganashii“ (御主加那志) hĕ̤k-ciā „Shuri Ten Ganashi“ (首里天加那志). Uòng-hâiu ô Sashiki Magiri (佐敷間切) gì hŭng-dê, hô̤ lā̤ „Sashiki Aji Ganashi“ (佐敷按司加那志). Tái-cṳ̄ hô̤ lā̤ „Kani Ganashii“ (黄金加那志), bók ĭng-ôi ô Nagagusuku Magiri (中城間切) gì hŭng-dê, hô̤ lā̤ „Nagagusuku Udun“ (中城御殿).
Liù-giù có̤i duâi gì guăng sê niék-céng (摂政), nâ iù uòng-cṳ̄ lì có̤, bók-guó ĭ nâ guāng lā̤-ngì, mò̤ guòng. Sĭk-cié có̤i duâi gì guăng sê săng-sĭ-guăng (三司官), bók hô̤ lā̤ huák-sĭ (法司), siŏng-dŏng Dṳ̆ng-guók gì sìng-siông. Ciā guăng mâ̤ sāi iù uòng-cŭk gì nè̤ng lì có̤. Gái giâ sê biēu-sĕk-ngô-ìng (表十五人), siŏng-dŏng Dṳ̆ng-guók lĕ̤k-buô gì buô-diōng.
Gŭng-sê̤ṳ
Siŭ-gāiLiù-giù mò̤ ciáng-sék gì buô-dôi, bók-guó ô cê-gă gì cê̤ṳ-ôi ū-cŏng cū-cék. 1554 nièng, gĭng-guó guók-uòng Siông Chĭng gì gāi-gáik, ciáng-sék káuk-dêng ū-cŏng cū-cék gì „Koori Hiki cié-dô“ (庫理・ヒキ制度).
Liù-giù diŏh siū-dŭ Shuri hó-gê̤ṳng siék 12 dôi Hiki (ヒキ), siŏh dôi niék gūi ciáh nè̤ng. Hiki sê guók-uòng gì ôi-dôi, bìng-gĭng buōng siàng 3 cū, 3 ciáh săng-sĭ-guăng siŏh nè̤ng guāng siŏh cū, muōi siŏh cū 4 dôi.
Báe̤k-săng siék Báe̤k-săng găng-siū (北山監守) gì găng-ôi, guāng siŏh ciáh gūi báh nè̤ng gì buô-dôi, cê̤ṳ diŏh Nakijin-siàng.
Gì-tă gì dê-huŏng iù dŏng-dê gì Magiri guăng-uòng cê-gă siék mìng-bĭng cū-cék lì mì-tì dê-ăng.
Hèng-céng dăng-ôi
Siŭ-gāiLiù-giù gó̤-lòng guók buŏng „3 sēng 36 dō̤“ (三省三十六島). „3 sēng“ sê cī Okinawa-dō̤ gì Dṳ̆ng-săng, Nàng-săng gâe̤ng Báe̤k-săng 3 ciáh buô-hông, ciáng-sék mìng-chĭng (名稱) hô̤ lā̤ Nakagami-hō (中頭方), Shimajiri-hō (島尻方) gâe̤ng Kunigami-hō (国頭方), ciā 3 sēng gì dê-kṳ̆ cêu sê Săng-săng Sì-dâi 3 ciáh guók-gă gì liāng-tū; „36 dō̤“ sê cī Miyako, Yaeyama, Yonaguni, Amami dēng dēng Liù-giù â-dā̤ gì dō̤.
Sĭk-cié „3 sēng 36 dō̤“ diŏh Liù-giù hèng-céng kṳ̆-mĭk diē-sié sê hṳ̆ gì gōng-huák, Liù-giù táu-dā̤ mò̤ siék sēng-ngék gì guăng-uòng gâe̤ng hèng-céng gĭ-gáiu. Liù-giù sĭk-cié có̤i gŏ̤ gì hèng-céng dăng-ôi sê Magiri (間切), diŏh sēng-ngék gì â-dā̤, bók hô̤ lā̤ gông (郡) hĕ̤k-ciā hū (府). Shuri Mifira (首里三平等), Naha (那覇), Tomari (泊) gâe̤ng Kume (久米) ék-buăng cà̤ hô̤ lā̤ „4 hū“, mò̤ sáung diŏh Magiri diē-sié.
Magiri â-dā̤ sê Mura (村), iâ hô̤ lā̤ chŏng, sê có̤i dă̤ gì hèng-céng dăng-ôi.
Sĭng-hông cié-dô
Siŭ-gāiLiù-giù gì sĭng-hô cié-dô diŏh 1509 nièng káuk-dêng, gáu-muōi-lāu huák-lŭk-huá, buōng 9 pīng (品) 18 gā̤ (階).
Liù-giù có̤i gèng gì sê uòng-cŭk, mò̤ diŏh 9 pīng 18 gā̤ diē-sié, ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ Udun. uòng-cŭk buōng Ōji (王子) gâe̤ng Aji (按司) 2 cṳ̄ng, gì-dŭng Ōji sê guók-uòng gì giāng.
Gŏ̤-ngék sê̤ṳ-cŭk gì guăng-ôi téng ciáng 1 pīng gáu cùng 4 pīng, hô̤ lā̤ Samure (侍) hĕ̤k-ciā Yukatchu (良人). Gŏ̤-ngék sê̤ṳ-cŭk gì guăng-ôi ô Ueekata (親方) gâe̤ng Peekumii (親雲上) 2 cṳ̄ng.
Ék-buăng sê̤ṳ-cŭk sê cī ciáng 5 pīng cĭ giâ gì sê̤ṳ-cŭk. Ék-buăng sê̤ṳ-cŭk gì guăng-ôi ô Satunushi Peechin (里之子親雲上), Chikudun Peechin (筑登之親雲上), Satunushi (里之子), Satunushi (里主), Chikudun (筑登之), Shii (子) gâe̤ng Niya (仁屋) 7 cṳ̄ng.
Ék-buăng sê̤ṳ-cŭk buōng Satunushi gă-cŭk (里之子筋目) gâe̤ng Chikudun gă-cŭk (筑登之筋目) 2 cṳ̄ng. Satunushi gă-cŭk sìng-uòng gì sĭng-guăng sông-sê̤ṳ sê: Chii, Satunushi, Satunushi Peechin, gái gèng cêu sê gŏ̤-ngék sê̤ṳ-cŭk gì Peekumii; Chikudun gă-cŭk sìng-uòng gì sĭng-guăng sông-sê̤ṳ sê: Chii, Satunushi, Chikudun Peechin, gái gèng iâ sê Peekumii.
Gŏ̤-ngék sê̤ṳ-cŭk gâe̤ng ék-buăng sê̤ṳ-cŭk dŭ ô gă-puō, hô̤ lā̤ Keimochi (系持チ), é-sé̤ṳ sê „ô gă-puō gì“. Báh-sáng mò̤ gă-puō, hô̤ lā̤ Mukei (無系). Iâ ô báh-sáng ô gŭng-lò̤, sĭng kó̤ có̤ sê̤ṳ-cŭk, hô̤ lā̤ sĭng-chăng sê̤ṳ-cŭk (新參士族). Sĭng-chăng sê̤ṳ-cŭk có̤i dă̤ gì guăng-ôi sê Niya.
Gĭng-cá̤
Siŭ-gāiLiù-giù guók-gă liāng-tū iā nâung, mò̤-niĕ-ài huák-diēng nùng-ngiĕk có̤ gĭ-chṳ̄ gì gĭng-cá̤, nâ ô bâing-huák tŭng-guó dó̤i-ngôi mâiu-ê dáik gáu cièng-cài. Liù-giù hióng Dṳ̆ng-guók dièu-góng, dáik gáu iā sâ̤ ŭk-cṳ̆; ĭ gì dê-lī ôi-dê dâe̤ng-iéu, gó-chṳ̄ biéng siàng Nĭk-buōng gâe̤ng Dĕ̤ng-nàng-ā guók-gă dó̤i Dṳ̆ng-guók mâiu-ê gì „cūng dâi-lī“.
Liù-giù hióng Dṳ̆ng-guók chók-kāu Nĭk-buōng gì băh-ngṳ̀ng, chék-ké, dŏ̤ giéng, bìng-hŭng gâe̤ng bù-siéng, ciŏng Dṳ̆ng-guók gì Dṳ̆ng-iŏh, cṳ̀-ké, sĭ-dièu, dè̤ng-cièng mâ̤ gáu Nĭk-buōng gâe̤ng Dièu-siēng, bô ciŏng Dĕ̤ng-nàng-ā, Éng-dô gâe̤ng Ā-lá-báik guók-gă gì să̤-ngiù-gáe̤k, sŭ-mŭk, hiŏng-lâiu, sék, tòng, chiông-ngà dēng dēng gì nó̤h mâ̤ kó̤ Dṳ̆ng-guók, Nĭk-buōng gâe̤ng Dièu-siēng. Liù-giù diŏh hī sèng-âu téng diōng-kāu mâiu-ê diē-sié téng iā sâ̤ cièng, ké̤ṳk nè̤ng hô̤ có̤ „Uâng-guók cĭng-liòng“ (萬國津樑), é-sé̤ṳ sê gī-hù sū-iū buóh siōng có̤ dó̤i-ngôi mâiu-ê sĕng-é gì nè̤ng dŭ â̤ iù ĭ cŭ-uái giàng.
Bók-guó, gáu 1609 nièng Nĭk-buōng chĭng-liŏk Liù-giù ī-hâiu, géng-cīng Liù-giù gâe̤ng Dièu-siēng, Dĕ̤ng-nàng-ā dēng dēng guók-gă có̤-sĕng-é. Liù-giù hióng Dṳ̆ng-guók céng-góng dáik gáu gì nó̤h duâi-buô-hông ké̤ṳk Nĭk-buōng dŏk kó̤, Liù-giù muōng biéng muōng bék. Gĭng-guó Hióng Chiông-hièng (Haneji Chōshū) gâe̤ng Chái Ŭng lâng ciáh nè̤ng gì nū-lĭk, gĭng-cá̤ ciáh kăi-sṳ̄ ô nék-giāng hō̤. Bók-guó, gáu 19 sié-gī, bók kăi-sṳ̄ biéng bék, ngô̤ sī iā sâ̤ nè̤ng, Liù-giù guók-uòng siōng iā sâ̤ huŏng-sék kó̤ giú, dŭ mò̤-niĕ-ài gāi-giók.
Cièng
Siŭ-gāiLiù-giù có̤i cā mò̤ huó-bê. 1413 nièng, Mìng Sìng-cū sáe̤ng ké̤ṳk Liù-giù „Īng-lŏk Tŭng-bō̤“ (永樂通寶) gì cièng. Téng hī sèng-âu kăi-sṳ̄, Liù-giù sāi dè̤ng-cièng.
Liù-giù ô có̤ guó gūi cṳ̄ng cê-gă gì dè̤ng-cièng, bău-guák Siông Tái-giū có̤ gì Dâi-sié Tŭng-bō̤ (大世通寶), Siông Dáik gì Sié-gŏ̤ Tŭng-bō̤ (世高通寶), Siông Ièng gì Gĭng-ièng Sié-bō̤ (金圓世寶) gâe̤ng Siông Cĭng gì Dṳ̆ng-săng Tŭng-bō̤ (中山通寶). Téng 1656 nièng kăi-sṳ̄, Liù-giù kĕk kiŭ-mĕ̤k-cièng (鳩目錢) có̤ huó-bê. Ciā kiŭ-mĕ̤k-cièng cék-liông iā ngiák, nâ diŏh ĭ cê-gă guók-gă lā̤ sāi.
Dṳ̀-kó̤ cê-gă gì cièng ī-ngôi, Liù-giù iā sāi Dṳ̆ng-guók gì Hùng-ū Tŭng-bō̤ (洪武通寶), Īng-lŏk Tŭng-bō̤, gâe̤ng Nĭk-buōng gì Kuăng-īng Tŭng-bō̤ (寬永通寶).
Huák-lŭk
Siŭ-gāiLiù-giù gì huák-lŭk buōng sṳ̄-hìng gâe̤ng kĭng-hìng (輕刑) 2 cṳ̄ng. Gì-dṳ̆ng, sṳ̄-hìng buōng lìng-dì, tài-tàu, chiŏng-ché̤ṳ (槍刺) 3 cṳ̄ng. Lìng-dì ciŏng-muòng dò̤ lì tài buóh siōng cô̤-huāng gì nè̤ng. Chiŏng-ché̤ṳ sê ciŏng huáng-nè̤ng buŏk diŏh sĕk-cê-gá gà̤-dēng, kĕk chiŏng gék sĭng-câung tài sī, dāng gái ciŏng tàu kāng lâi. Kĭng-hìng buōng liù-huóng, puŏh nĭk-tàu, gĕk (夾), gă (枷, dái gă-sō̤ iù-gă̤), chī (笞, kĕk só̤h páh).
Liù-giù-nè̤ng séng-gák bī-gáu bàng-dĭk, gó-chṳ̄ huák-lŭk bī-gáu gāng-dăng, gó̤-lòng guók dŭ mò̤ siék huák-iêng. Nâ sê ô áng-giông, cêu hióng săng-sĭ-guăng (三司官) gó̤-câung, iù săng-sĭ-guăng lì puáng.
Ùng-huá
Siŭ-gāi
Liù-giù sêu gáu Dṳ̆ng-guók, Nĭk-buōng 2 ciáh guók-gă ùng-huá gì īng-hiōng, dáng-sê Liù-giù ô cê-gă dĕk-sáik gì ùng-huá.
Diŏh 1537 nièng gáu 1623 nièng cĭ-găng, Liù-giù biĕng guó lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng tàu buô gì Liù-gŏ̤ cék (琉歌集), hô̤ lā̤ „Omoro sōshi“ (おもろさうし). Gì-dṳ̆ng, „Omoro“ diŏh Liù-giù-ngṳ̄ diē-sié sê „gŏ̤“ gì é-sé̤ṳ. „Omoro sōshi“ diē-sié ô Liù-gŏ̤ 1554 dà̤.
17 sié-gī gì sèng-âu, tṳ̄-cìng (抒情) gì Liù-gŏ̤ dĕk liù-hèng. Liù-gŏ̤ có̤i sèu gì iông-sék sê 8, 8, 8, 6 ciŏng-uâng gì 30 ĭng iông-sék, gâe̤ng Nĭk-buōng gì Huò-gŏ̤ (和歌) cĭng chiông.
Liù-giù nè̤ng sāi siŏh cṳ̄ng miàng-cê hô̤ có̤ „sanshin“ (三線) gì kìng. Ciā sanshin sê iù Dṳ̆ng-guók gì săng-hièng (三弦) huák-diēng lì gì, gáu-muōi-lāu diòng gáu Nĭk-buōng gì Kyūshū, huák-diēng siàng „shamisen“ (三味線).
Liù-giù gì gĕ̤ng-ngiê sêu gáu Hók-gióng cĭng duâi gì īng-hiōng, Liù-giù chék-ké cêu sê téng Hók-ciŭ gì tuák-tăi chék-ké huák-diēng lì gì.
Mìng-dièu gì sèng-âu, Mìng-ìng Săng-sĕk-lĕ̤k-sáng ciŏng Dṳ̆ng-guók ū-sŭk dái gáu Liù-giù, huák-diēng siàng Liù-giù cê-gă gì ū-sŭk „tii“ (ティー), có̤i muōi huák-diēng siàng gĭng-dáng gì Karate.
Ĭ-hŏk gâe̤ng gié-sŭk
Siŭ-gāiLiù-giù gì ĭ-hŏk sêu gáu Hók-gióng gì īng-hiōng. Gô-dā̤ iā sâ̤ Nĭk-buōng gì ĭ-sĕng gĭng-guó Liù-giù kó̤ Hók-gióng hŏk-sĭk, ô gì ĭ-sĕng ĭng-ôi hŭng-tăi mò̤-niĕ-ài kó̤ Hók-gióng, cêu làu diŏh Liù-giù. Bī-gáu chók-miàng gì sê ciŏng-muòng ké̤ṳk Siông Nìng káng-bâng gì ĭ-sĕng Yamazaki Nikyū (山崎 二休).
Liù-giù lĭk-sṳ̄ diē-sié iâ ô iā sâ̤ chók-miàng gì ĭ-sĕng, gì-dṳ̆ng cĭng sâ̤ nè̤ng ô kó̤ Dṳ̆ng-guók liù-hŏk guó. «Giù-iòng Gé-sê̤ṳ» (球陽記事) diē-sié gōng, Liù-giù puái guó nè̤ng kó̤ Hók-ciŭ ŏ̤k nô̤i-kuŏ, ngôi-kuŏ, dê tiĕng-huă dēng-dēng gì ĭ-lièu gié-sŭk. 1846 nièng, Liù-giù ĭ-sĕng Nakachi Kijin (仲地 紀仁) hióng diòng-gáu-sê̤ṳ Bernard Jean Bettelheim ŏ̤k cṳ̄ng-ciŏ (種珠, cṳ̄ng ngù-dâiu) dê tiĕng-huă gì huŏng-huák.
1787 nièng, Liù-giù nè̤ng Tobi Asato (飛び安里) huák-mìng siŏh gá hĭ-gĭ.
Cŭng-gáu
Siŭ-gāi
Liù-giù nè̤ng sáng Liù-giù sìng-dô̤, Nĭk-buōng sìng-dô̤, Hŭk-gáu gâe̤ng Dô̤-gáu, ī-hâiu iâ ô nè̤ng sáng Gĭ-dók-gáu.
Liù-giù sìng-dô̤ sê Liù-giù nè̤ng buōng-dā̤ cê-gă gì cŭng-gáu, bău-guák bái cū-cŭng, sáng Utaki (御嶽), sáng Niraikanai (ニライカナイ), sáng Onarigami (おなり神) dēng dēng. Áng Liù-giù sìng-dô̤ gì gōng-huák, nè̤ng sī kó̤ ī-hâiu â̤ kó̤ Niraikanai diē-sié kó̤, biéng siàng siŏh ciáh bō̤-bé gă-dìng gì sìng. Ciā sìng â̤ diâng-gĭ diōng cê-gă chió lā̤ kó̤ ché̤ṳ siŏh ché̤ṳ, bō̤-bé gă-dìng bìng-ăng. Gó-chṳ̄ Liù-giù nè̤ng gâe̤ng Dṳ̆ng-guók nè̤ng siŏh iông, â̤ gṳ̆ng sī gì cū-cŭng. Liù-giù nè̤ng dĕk-biék sáng săng-cūi gâe̤ng sĕng-lìng gì sìng, cuòi cêu sê Utaki séng-iōng. Liù-giù nè̤ng iâ gâe̤ng Hók-gióng siŏh iông sáng tū-dê-gŭng (土地公), Liù-giù nè̤ng gó̤ ĭ „Tudiikuu“ (トゥティークー).
Diŏh Liù-giù sìng-dô̤ diē-sié, nṳ̄-gái gì dê-ôi iā gèng. Liù-giù sìng-dô̤ gì cié-sṳ̆ (祭司) hô̤ lā̤ Noro (ノロ), mìng-găng gì ŭ-sṳ̆ (巫師) hô̤ lā̤ Yuta (ユタ). Ciòng guók có̤i gŏ̤ gì Noro sê Kikoe Ōkimi (聞得大君), ék-buăng iù guók-uòng gì ciā-muói hĕ̤k-ciā lâu-mā lì có̤.
Hŭk-gáu chă-bók-dŏ̤ găk 13 sié-gī gì sèng-âu diòng gáu Liù-giù. Ièng-gáe̤k-sê (圓覺寺), Tiĕng-uòng-sê (天王寺) gâe̤ng Tiĕng-gái-sê (天界寺) cà̤ hô̤ lā̤ „Liù-giù 3 duâi sê“, dáng-sê diŏh Dâ̤-nê-ché̤ṳ Sié-gái Dâi-ciéng gì sèng-âu, Nĭk-buōng nè̤ng kī gŭng-sê̤ṳ gĭ-dê diŏh cŭ-uái, có̤i-cṳ̆ng cī 3 ciáh sê ciòng-buô dŭ ké̤ṳk Mī-guók hĭ-gĭ cá sáng-dáu lāu.
Liù-giù nè̤ng iâ sáng Dô̤-gáu, ô bái cū-cŭng gâe̤ng dáh-cāi gì sĭk-guáng. Chiông Nā-gŭng, Nā-bò̤, Lìng-cūi-nā̤, Dìng Siông-cṳ̆ gâe̤ng Mā-cū ciŏng-uâng Hók-gióng gì dô̤-gáu sìng, dŭ ô Liù-giù nè̤ng kī miêu lì bái.
1622 nièng, tàu ciáh Gĭ-dók-gáu diòng-gáu-sê̤ṳ lì Liù-giù gì Yaeyama diòng-gáu. 1844 nièng, Huák-guók diòng-gáu-sê̤ṳ Théodore-Augustin Forcade lì Liù-giù, ĭ sê tàu ciáh gáu Okinawa-dō̤ diòng-gáu gì nè̤ng. 1846 nièng, Ĭng-guók nè̤ng Bernard Jean Bettelheim lì Okinawa diòng-gáu, diŏh cŭ-uái hŏk-sĭk Okinawa-ngṳ̄, ĭ sê sié-gái gà̤-dēng tàu ciáh kĕk Okinawa-ngṳ̄ huăng-ĭk «Séng-gĭng» gì nè̤ng.
Guók-uòng Liĕk-biēu
Siŭ-gāi| dù | miàng-cê | Háng-cê | câi-ôi |
|---|---|---|---|
| Shunten | 舜天 | 1187–1237 | |
| Shunbajunki | 舜馬順熈 | 1238–1248 | |
| Gihon | 義本 | 1249–1259 | |
| Eiso | 英祖 | 1260–1299 | |
| Taisei | 大成 | 1300–1308 | |
| Eiji | 英慈 | 1309–1313 | |
| Tamagusuku | 玉城 | 1314–1336 | |
| Seii | 西威 | 1337–1354 | |
Dṳ̆ng-săng guók-uòng | |||
| Satto | 察度 | 1355–1397 | |
| Bunei | 武寧 | 1398–1406 | |
Báe̤k-săng guók-uòng | |||
| Haniji | 怕尼芝 | 1322?–1395? | |
| Min | 珉 | 1396?–1400 | |
| Hananchi | 攀安知 | 1401?–1416 | |
Nàng-săng guók-uòng | |||
| Ofusato | 承察度 | 1314–1398 | |
| Oueishi | 汪英紫 | 1398?–1402 | |
| Ououso | 汪応祖 | 1403?–1413 | |
| Tafuchi | 達勃期 | 1413?–1414? | |
| Taromai | 他魯毎 | 1414?–1429 | |
Liù-giù-guók Dṳ̆ng-săng-uòng | |||
| Siông Sṳ̆-siêu | 尚思紹 | 1407–1421 | |
| Siông Bă-cé | 尚巴志 | 1422–1439 | |
| Siông Dṳ̆ng | 尚忠 | 1440–1442 | |
| Siông Sṳ̆-dăk | 尚思達 | 1443–1449 | |
| Siông Gĭng-hók | 尚金福 | 1450–1453 | |
| Siông Tái-giū | 尚泰久 | 1454–1460 | |
| Siông Dáik | 尚徳 | 1461–1469 | |
Liù-giù-guók Dṳ̆ng-săng-uòng | |||
 |
Siông Ièng | 尚円 | 1470–1476 |
| Siông Sŏng-ŭi | 尚宣威 | 1477 | |
 |
Siông Cĭng | 尚眞 | 1477–1526 |
| Siông Chĭng | 尚清 | 1527–1555 | |
 |
Siông Nguòng | 尚元 | 1556–1572 |
| Siông Īng | 尚永 | 1573–1586 | |
 |
Siông Nìng | 尚寧 | 1587–1620 |
 |
Siông Hŭng | 尚豊 | 1621–1640 |
| Siông Hièng | 尚賢 | 1641–1647 | |
| Siông Cék | 尚質 | 1648–1668 | |
 |
Siông Dĭng | 尚貞 | 1669–1709 |
| Siông Iáh | 尚益 | 1710–1712 | |
 |
Siông Géng | 尚敬 | 1713–1751 |
 |
Siông Mŭk | 尚穆 | 1752–1795 |
| Siông Ŭng | 尚温 | 1796–1802 | |
| Siông Sìng | 尚成 | 1803 | |
 |
Siông Hô̤ | 尚灝 | 1804–1828 |
 |
Siông Ṳ̆k | 尚育 | 1829–1847 |
 |
Siông Tái | 尚泰 | 1848 – 1879 |
Gái káng
Siŭ-gāiChăng-kō̤
Siŭ-gāiCió
Siŭ-gāi- ↑ 琉球国金石文献述略. 中国社会科学院古代史研究所. 2018-12-25 [2021-12-18]. (nguòng-sṳ̄ nô̤i-ṳ̀ng còng-dŏng diŏh 2021-12-18) (中文（简体）).
Cṳ̆
Siŭ-gāi- 真境名安興『沖縄一千年史』（真境名安興全集第一巻）琉球新報社 1993年
- 『沖縄門中大事典』那覇出版社 1998年 ISBN 4-89095-101-6
- 上里隆史、「古琉球の軍隊とその歴史的展開」『琉球アジア社会文化研究』 5号 p.105-128, 2002-10, 琉球アジア社会文化研究会, NAID 40005617274
Ngiê-dāu lièng-giék
Siŭ-gāi- Brief History of the Uchinanchu (Okinawans). Uninanchu. (nguòng-sṳ̄ nô̤i-ṳ̀ng còng-dŏng diŏh 2016-08-25). 已經忽略未知參數
|access-date=(幫助). - Okinawa Filming Guide Book 2014–2015. Okinawa Convention & Visitors Bureau (OCVBOkinawaFilmOffice). (nguòng-sṳ̄ nô̤i-ṳ̀ng còng-dŏng diŏh 2017-02-11).
- Comprehensive Database of Archaeological Site Reports in Japan, Nara National Research Institute for Cultural Properties