Dáik-guók
Dáik-guók (德國, Dáik-ngṳ̄: Deutschland), ciòng-miàng Dáik-é-cié Lièng-băng Gê̤ṳng-huò-guók (Bundesrepublik Deutschland), sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Dṳ̆ng-ĕu, báe̤k-buô sê Báe̤k-hāi, Dăng-mĕk gâe̤ng Bă-ī-dék-hāi, dĕ̤ng-buô sê Pŏ̤-làng gâe̤ng Ciĕk-káik, nàng-buô sê Ó̤-dê-lé gâe̤ng Sôi-sê̤ṳ, să̤-buô sê Huák-guók, Luxembourg, Bī-lé-sì gâe̤ng Hò̤-làng.
Dáik-é-cié Lièng-băng Gê̤ṳng-huò-guók Bundesrepublik Deutschland
| |
|---|---|
 guók-gì
 guók-hŭi
| |
|
Guók-gŏ̤: Deutschlandlied "Dáik-guók-nè̤ng gì gŏ̤" | |
 | |
| Siū-dŭ gâe̤ng có̤i duâi siàng-chê | Báik-lìng |
| Guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng | Dáik-ngṳ̄ |
| Sìng-nêng gì guók-gă ngṳ̄-ngiòng | Dáik-ngṳ̄ |
| Céng-hū | lièng-băng, ngiê-huôi-cié, gê̤ṳng-huò-guók |
• cūng-tūng | Frank-Walter Steinmeier |
• cūng-lī | Olaf Scholz |
| Lĭk-huák gĭ-gáiu | |
| Lièng-băng Chăng-ngiê-iêng | |
| Lièng-băng Ngiê-huôi | |
| Miêng-cék | |
• Dŭ-liāng | 357,022 km2 (137,847 sq mi) (dâ̤ 63 miàng) |
• cūi-mĭk (%) | 1.27 |
| Ìng-kēu | |
• 2020 nièng gū-gié |
 83,190,556 (dâ̤ 18 miàng) |
• Mĭk-dô̤ | 232/km2 (600.9/sq mi) (dâ̤ 58 miàng) |
| GDP (PPP) | 2021 nièng gū-gié |
• Dŭ-liāng |
 $4.743 uâng-é (dâ̤ 5 miàng) |
• Bìng-gĭng |
$56,956 (dâ̤ 15 miàng) |
| GDP (mìng-ngiê) | 2021 nièng gū-gié |
• Dŭ-liāng |
$4.319 uâng-é (dâ̤ 4 miàng) |
• Bìng-gĭng |
$51,860 (dâ̤ 15 miàng) |
| Gini (2019 nièng) |
 29.7dă̤ |
| HDI (2019 nièng) |
0.947 cĭng gŏ̤ · dâ̤ 6 miàng |
| Huó-bê | Euro (€) (EUR) |
| Sì-kṳ̆ | UTC+1 (CET) |
• Hâ-lêng-sì (DST) | UTC+2 (CEST) |
| Kŭi-chiă huŏng-hióng | iêu |
| ISO 3166 dâi-hô̤ | DE |
| Uōng-mĭk sáuk-siā | .de |
Dáik-guók sê 1 bĭk mìng-ciō ngiê-huôi-cié gì lièng-băng gê̤ṳng-huò-guók, iù 16 bĭk ciŭ cū-siàng. Lĭk-sṳ̄ siông Dáik-guók báik-cèng iù siŏh piĕ dŭk-lĭk gì uòng-guók cū-siàng. 1871 nièng gì Huák-Prussia Ciéng-cĕng sèng-âu, Dáik-guók ciáh tūng-ék có̤ 1 bĭk hiêng-dâi gì mìng-cŭk guók-gă.
Dáik-é-cié Lièng-băng Gê̤ṳng-huò-guók sê Lièng-hăk-guók, Báe̤k-iók dēng guók-cié cū-cék sìng-uòng guók. Dáik-guók iâ sê Ĕu-mèng gì sìng-lĭk-guók cĭ-ék, găk Ĕu-mèng sìng-uòng-guók dài-dŏng sê dék giòng-duâi gì guók-gă.
Lĭk-sṳ̄
Siŭ-gāiDáik-guók-nè̤ng gì cū-siĕng sê téng Scandinavia lì gì Germanic-nè̤ng. Dṳ̀ lāu Gū Lò̤-mā Dá̤-guók dó̤i ĭ gì gé-cái, gū-cā Dáik-guók gì lĭk-sṳ̄ gĭ-buōng-siông dŭ mâ̤ báik.
Gū Lò̤-mā huòng-dá̤ Augustus găk ??? nièng ĭk-chĭng Nik-ngī-mâng buô-lŏ̤h, dáng-sê mò̤ siàng-huă. Gáu dṳ̆mg-muōi, Nik-ngī-mâng-nè̤ng sāi ĭ-gáuk-nè̤ng téng Gū Lò̤-mā gŭng-dôi ŏ̤h lì gì ciéng-cĕng gé-sŭk miĕk-uòng lāu Gū Lò̤-mā Dá̤-guók.
Dṳ̆ng Sié-gī sèng-âu gì Dáik-guók ciáng-sék mìng-chĭng (名稱) giéu lō̤ "Sìng-séng Lò̤-mā Dá̤-guók" (Lá-dĭng-ngṳ̄: Sacrum Romanum Imperium Nationis Germanicae), sê 843 nièng téng Carolingian Dá̤-guók buŏng chók lì gì guók-gă. Hâiu-sié gì lĭk-sṳ̄ guók-gă sèu-sèu chié-kă̤ ciā guók-miàng sê "mâ̤ sìng-séng, gâe̤ng Lò̤-mā mò̤ gáng-guó, iâ ng sê dá̤-guók".
19 sié-gī, Dáik-guók gì gĕ̤ng-ngiĕk kuŏ-ké kăi-sṳ̄ gŏ̤-sók huák-diēng. 1871 nièng, Prussia tūng-ék Dáik-guók, sìng-lĭk Dáik-é-cié Dá̤-guók (Deutsches Kaiserreich). 1884 nièng, Dáik-guók kăi-sṳ̄ hióng hāi-nguôi gióng-lĭk sĭk-mìng-dê, bău-guák Dṳ̆ng-guók Săng-dĕ̤ng-sēng gì Chĭng-dō̤.
1918 nièng, Dáik-guók găk Ék-ciéng dṳ̆ng sék-bâi. 1919 nièng, sìng-lĭk "Weimarer Gê̤ṳng-huò-guók" (Weimarer Republik). Ék-ciéng ciéng-bâi ké̤ṳk Dáik-guók-nè̤ng làu giâ gì tī-ṳ̄k sê 1930 nièng-dâi Nazi (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) huák-dông Nê-ciéng muài giâ cṳ̄ng-cī.
1933 nièng, Adolf Hitler liāng-dô̤ gì Nazi siông dài, gióng-lĭk Dâ̤-săng Dá̤-guók, dó̤i nô̤i sĭk-hèng dŭk-cài, dó̤i nguôi huák-dông ciéng-cĕng. 1945 nièng 5 nguŏk, Sŭ-lièng ciéng-liāng Báik-lìng, Nê-ciéng giék-sók.
1945 nièng, Dáik-guók liāng-tū ké̤ṳk Mèng-gŭng tiáh có̤ sé léng: să̤-báe̤k léng ké̤ṳk Ĭng-guók ciéng-liāng, să̤-nàng léng ké̤ṳk Huák-guók ciéng-liāng, dĕ̤ng-nàng léng ké̤ṳk Mī-guók ciéng-liāng, cī săng léng iâ hô̤ lō̤ Să̤-dáik, ciòng miàng cêu sê gĭng-dáng-nĭk gì Dáik-é-cié Lièng-băng Gê̤ṳng-huò-guók (Bundesrepublik Deutschland); dĕ̤ng-báe̤k léng ké̤ṳk Sŭ-lièng ciéng-liāng, cêu sê Dĕ̤ng-dáik, ciòng miàng hô̤ lō̤ Dáik-é-cié Mìng-ciō Gê̤ṳng-huò-guók (Deutsche Demokratische Republik). Dáik-guók siū-dŭ Báik-lìng iâ ké̤ṳk buŏng có̤ lâng léng, dài-dŏng iù Báik-lìng-chiòng gáh lā̤.
1989 nièng Dĕ̤ng-ĕu gì Gê̤ṳng-sāng-ciō-ngiê céng-guòng sák-dài. 1990 nièng 10 nguŏk 3 hô̤, Báik-lìng-chiòng ké̤ṳk tiāng dō̤, Dáik-guók tṳ̀ng-sĭng tŭng-ék.
Ùng-huá
Siŭ-gāi
Dáik-guók sèu-sèu ké̤ṳk nè̤ng cáng-mī có̤ "das Land der Dichter und Denker" (sĭ-ìng gâe̤ng sṳ̆-siōng-gă gì tū-dê).
Dáik-guók gì ùng-hŏk â̤ dŭi-sùi gáu Dṳ̆ng Sié-gī. Martin Luther huăng-ĭk gì «Séng-gĭng» sê hiêng-dâi Gŏ̤-dê Dáik-ngṳ̄ gì gĭ-chū. Hâiu-sié chók-miàng gì sĭ-ìng gâe̤ng cáuk-gă ô Johann Wolfgang von Goethe, Hoffmann, Friedrich Schiller dēng-dēng.
Dáik-guók gì diék-hŏk dó̤i sié-gái īng-hiōng cêng duâi. Ūi-dâi gì diék-hŏk-gă ô Gottfried Wilhelm Leibniz, Immanuel Kant, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Karl Marx, Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach, Arthur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche, Karl Jaspers, dēng-dēng.
Găk ĭng-ngŏk liāng-mĭk, Dáik-guók dó̤i sié-gái gì īng-hiōng ciō-iéu sê tŭng-guó â-dā̤ ĭng-ngŏk-gă gì cáuk-pīng biēu-hiêng chók lì gì: Johann Sebastian Bach, Ludwig van Beethoven, Robert Schumann, Franz Schubert , Johann Strauss, dēng-dēng.
Ĭng-ôi Dáik-guók gì gĕ̤ng-ngiĕk gâ̤eng gĭng-cá̤ huák-dăk, Dáik-ngṳ̄ iâ sê sié-gái Hŏk-hâu diē-sié gá gì dâ̤ săng duâi nguôi-ngṳ̄, iâ sê Ĕng-tō̤-nă̤h gà̤-dēng sāi-ê̤ṳng dâ̤ nê sâ̤ gì ngṳ̄-ngiòng.
Téng 1970 nièng-dâi gáu hiêng-câi, Dáik-guók găk sié-gái gì ùng-huá siông huák-hŭi muōng lài muōng duâi gì cáuk-ê̤ṳng.