John Wesley
John Wesley (Ĭng-ùng: John Wesley, ĭng-ĭk: Iók-hâng Ôi-lī, 1703 n. 6 ng. 28 h. - 1791 n. 3 ng. 2 h.) sê Ăng-lĭk-găng-cŭng gì mŭk-sṳ̆ gâe̤ng Gĭ-dók-gáu sìng-hŏk-gă, Ôi-lī-cŭng (Methodism, iâ ĭk siàng Sùng-dô̤-cŭng) gì cháung-gióng-ciā.
Sĕng-bìng
Siŭ-gāiBuôi-gīng
Siŭ-gāiIók-hâng Ôi-lī chók-sié diŏh Ĭng-guók báe̤k-huŏng Lìng-kēng-gông (Lincoln). Ĭ gì gă-cŭk ô cĭng chĭng gì cŭng-gáu séng-niêng. Ĭ gŭng sê Chĭng-gáu-dù, ĭ lòng-bâ sêu guó gŏ̤-dēng gáu-ṳ̆k, hâiu duōng kó̤ Ăng-lĭk-găng-cŭng, găk Ngiù-cĭng Dâi-hŏk (Oxford University) tĕ̤k-cṳ̆.
Cā-nièng
Siŭ-gāi1714 nièng, Iók-hâng ciáh sĕk huói sèng-hâiu cêu guó-ôi kó̤ Lùng-dŭng gì Că-táik-hò̤-sṳ̆ Hŏk-hâu (Charterhouse School) sêu gáu-ṳ̆k. 1720 nièng, găk Ngiù-cĭng gì Gĭ-dók Gáu-huôi Hŏk-iêng tĕ̤k-cṳ̆, 1724 nièng dáik diŏh hŏk-sê̤ṳ hŏk-ôi, 1727 nièng dáik diŏh sĭk-sê̤ṳ hŏk-ôi. 1727 nièng hâ-tiĕng, Iók-hâng Ôi-lī liê-kŭi Ngiù-cĭng, kó̤ Lò̤-táik Gáu-dòng (Wroot Church) dó̤i-chiū ĭ lòng-bâ, bêng-chiā diŏh 1728 nièng sêu áng có̤ diōng-lō̤.
1729 nièng, Lìng-kēng Hŏk-iêng chiāng Iók-hâng duōng Ngiù-cĭng. Cī siŏh nièng, Iók-hâng diê Că-lī Ôi-lī (Charles Wesley) gâe̤ng ĭ dùng-hŏk sìng-lĭk "Séng-siâ" (Holy Club), nè̤ng dŭ chié-kă̤ có̤ "Sùng-dô̤-iū" (Methodists), ĭng-ôi ĭ-gáuk-nè̤ng có̤ dâi-gié dŭ cŏng-sùng dô̤-lī, ô ché̤ṳ-sê̤ṳ, ô giĕ-lŭk, ô hiê-tūng.
1735 nièng, Iók-hâng lòng-bâ guó-sié, lâng ciéh hiăng-diê-gŏ̤ cêu kó̤ Mī-guók Georgia-ciŭ diòng gáu. Sùng găk Dâi-să̤-iòng gà̤-dēng ngê̤ṳ diŏh hŭng-bó̤-ṳ̄, sùng lā̤ Mò̤-lá-mì-ā Hiăng-diê-huôi (Moravian Church) gì séng-dù dŭ mò̤ giăng-huòng, nâ găk lā̤ chióng cáng-mī-sĭ. Mò̤-lá-mì-ā séng-dù gì gièng-sĭng dó̤i Iók-hâng Ôi-lī ô cêng duâi īng-hiōng. Bók-guó Iók-hâng găk Gièu-dê-ā gì sŏng gáu uăk-dông mò̤ sìng-gŭng. 1738 nièng, ĭ cêu duōng kó̤ Ĭng-guók.
Sùng-dô̤-cŭng ông-dông
Siŭ-gāi1738 nièng 5 nguŏk 24 hô̤, Iók-hâng Ôi-lī chăng-gă Lùng-dŭng Ā-dáik-muòng-gă̤ (Aldersgate Street) gì Mò̤-lá-mì-ā cê̤ṳ-huôi, huók-iòng-găng tiăng-giéng diŏh Mā-dĭng Lô-dáik siā gì «Lò̤-mā-cṳ̆ Cuó-sék» sê̤ṳ-ngiòng, sĭng diē duâi gāng-dông. Iù-sê, Iók-hâng Ôi-lī gì iĕk-cìng kăi-sṳ̄ iòng-siĕu.
Giòng-diêu nè̤ng â̤-sāi ciâ séng-sĭng dáik diŏh géu-ŏng, cuòi sê Ĭng-guók guók-gáu Ăng-lĭk-găng-cŭng (Anglicanism) sū káng kīng gì. Ĭ-gáuk-nè̤ng nêng-ùi, nè̤ng nâ diŏh dáik géu, dăng-dăng kó̤ sá̤-giāng sêu sā̤ cêu ô gáu lāu. Ŏ̤h-cūng-kuāng, dŏng-sì duâi-buô-hông gáu-huôi hióng Ôi-lī duâi-muòng gīng guŏng, sêng-cé sê páe̤k-hâi ĭ, ĭ gâe̤ng ĭ bèng-iū nâ ô kó̤ gă̤-dŏng cê̤ṳ-huôi.
Sùng-dô̤ ông-dông huák-sĕng diŏh 1740 nièng-dô̤i chĕ̤, cà̤-cà̤ chăng-gă gì gó ô gó-dā̤ că̤-iū George Whitefield gâe̤ng ĭ diê Că-lī Ôi-lī. Găk Ĭng-guók, ĭ-gáuk-nè̤ng cuō-dông kó̤ guăng-sĭng siâ-huôi diē-sié ĭng gĕ̤ng-ngiĕk gáik-mêng sék-ngiĕk gì gĕ̤ng-ìng gâe̤ng lēng-dâng gì dĭ-sék-hông-cṳ̄.
Dŏng-sì, Ĭng-guók Séng-gŭng-huôi piĕng hióng siông-cèng siâ-huôi duòng Hók-ĭng, Diōng-lō̤-huôi (Presbyterianism), Céng-séng-huôi (Baptist) piĕng hióng dṳ̆ng-sāng-gāi-ngék gâe̤ng sŏng-ìng, dáng-sê Sùng-dô̤-huôi cuŏng-muŏ-muŏ hióng bìng-gṳ̀ng gì dā̤-cèng ìng-mìng duòng Hók-ĭng. Ĭ-gáuk-nè̤ng gì gōng-dô̤ sì-siòng gāng-dông báh-sáng, niông ô sâ̤ nè̤ng giók-cé gṳ̆ng lā̤ séng Ià-sŭ.
Ôi-lī hiăng-diê-gŏ̤ kó̤ sié-gái gáuk dê-huŏng buó dô̤, gióng-lĭk Sùng-dô̤ Huôi-siâ. Huôi-siâ muōng biéng muōng duâi, cêu gâe̤ng gáuk bĭk dê-kṳ̆ gì séng-dù buŏng băng, muōi băng sĕk-nê ciéh nè̤ng, sōng siŏh ciéh có̤ băng-diōng. Huôi-siâ ṳ̄ng-hṳ̄ pū-tŭng séng-dù lì gōng dô̤ (cuòi iâ sê nguòng cê̤ṳ Mā-dĭng Lô-dáik gì sìng-hŏk-guăng), ng-nié mŭk-sṳ̆ ciáh ô ciā cṳ̆-gáh. Muōi băng gì nè̤ng iók-diâng hō̤ hô-siŏng hù-tì gū-lâ̤, băng-diōng ô cáik-êng giēng-că sìng-uòng gì sĕng-uăk, nâ ng sê nêng-cĭng hŏk-sĭk dŭi-giù sĕng-miâng gāi-biéng gì nè̤ng, Iók-hâng Ôi-lī â̤-cái gâe̤ng ĭ dṳ̆k chók gáu-huôi. Puâng lā̤ huôi-siâ huák-diēng, ĭ găk Lùng-dŭng ciĕu-kŭi tàu huòi nièng-huôi, ciŏng cuòng huôi-siâ buŏng có̤ gūi bĭk gáu-kṳ̆, siék-lĭk gáu-kṳ̆-diōng, iâ siék-lĭk iù-hèng duòng-dô̤-nè̤ng â̤ dó̤-ché̤ṳ gōng-dô̤.
Sùng-dô̤-huôi dái kī Ĭng-guók Hók-ĭng-puái gì hĭng-uông, sêng-cé iòng-tuóng gáu gì-tă Ĭng-ngṳ̄ guók-gă gâe̤ng dê-kṳ̆. Ngô-sĕk-nièng diē-sié, Iók-hâng Ôi-lī gáu Ĕu-ciŭ gáuk-guók lṳ̄-hèng buó-dô̤. Gáu ĭ guó-sié sèng-hâiu, Sùng-dô̤-cŭng găk Ĭng-guók ô báik-uâng séng-dù, găk Mī-guók ô lĕ̤k-uâng séng-dù. Gĭng-dáng-nĭk, Sùng-dô̤-cŭng găk cuòng sié-gái ī-gĭng ô sé-chiĕng-uâng nè̤ng.